Bij biologische risicofactoren moet men denken aan specifieke genetische risico’s, problematisch of abnormaal functioneren van het lichaam en aan fysieke beperkingen. Uit de literatuur blijkt dat psychiatrische problematiek vaker voorkomt bij jeugdigen met een verstandelijk beperking in samenhang met biologische risicofactoren.

Kijkend naar psychologische risicofactoren blijken copingproblemen, hechtingsstoornissen, een onrealistisch zelfbeeld en verstoorde of inadequate sociale informatieverwerking veelvoorkomende verschijnselen te zijn die het individueel functioneren beïnvloeden; soms gaan zij samen met of leiden zij tot psychiatrische stoornissen (Došen et al., 2008).

De sociale risicofactoren hebben betrekking op de omgevingscondities die een belangrijke rol spelen in het aanleren van adequaat of minder adequaat gedrag en het ontstaan van psychische problematiek. De factoren betreffen de over- en onderstimulering van de jeugdigen vanuit de omgeving, conflicten met anderen, gebrek aan sociale ondersteuning, moeilijkheden bij het opbouwen van relaties, fysieke en psychische mishandeling, ernstige levensgebeurtenissen en een gebrek aan integratie in de samenleving. Het is bekend dat jongeren met LVB in veel gevallen slechte ervaringen hebben in het contact met de omgeving. Deze ervaringen zijn mogelijk van invloed op een verstoring van de sociale interactie en resulteren in maladaptief gedrag. Daarbij veroorzaken onvervulbare verwachtingen en eisen van de omgeving vaak sociaal ongewenst gedrag bij deze jeugdigen (Došen et al., 2008). Jeugdige LVB’ers kiezen namelijk vaker voor negatief gedrag en negatieve reacties in plaats van prosociaal gedrag (Dekker et al., 2006). Dit heeft tot gevolg dat zij anderen van zich vervreemden en een relatief klein sociaal netwerk overhouden (Van der Wielen, 2006).

Bij jeugdigen met een LVB spelen veel meer risicofactoren een rol dan bij normaal begaafde leeftijdsgenoten. Doorgaans staan daar ook minder beschermende factoren tegenover.

Kindfactoren

In de eerste plaats zijn er factoren bij het kind zelf die het moeilijker of gemakkelijker maken om tot adequate aanpassing te komen en de problemen waarmee het te maken krijgt te verwerken. Risicofactoren in dit verband zijn bijvoorbeeld een disharmonisch intelligentieprofiel en zwaktes in sociale informatieverwerking. Tot de protectieve factoren kunnen bijvoorbeeld worden gerekend een gemakkelijk temperament, sociale handigheid en een vrolijk karakter.

Ouderlijk milieu en hechting

Positieve hechtingsrelaties zijn belangrijk. Het begint al in het begin van het leven, wanneer het kind al dan niet de gelegenheid krijgt zich te hechten aan zijn ouders of verzorgers.
De ontwikkeling van de hechtingsrelaties in de opvoeding spelen een belangrijke rol in het omgaan met moeilijke of ongunstige omstandigheden. Problemen met de ontwikkeling van veilige hechtingen worden vaak gezien als kenmerken die kunnen leiden tot ernstige en langdurige problematiek. De mate waarin een ouder het kind ondersteunt, beschermt en troost bij stress situaties hangt samen met de ontwikkeling van een veilige hechting.

Bij ouders die vaak zelf een bron van angst en stress zijn, is geen sprake van een veilige basis of veilige haven (Došen et al., 2008). De oorzaak hiervoor zou kunnen zijn dat ouders moeite hebben om sensitief te zijn. Dit kan te maken hebben met een moeilijke opvoeding, alsook verwerkings- of acceptatieproblemen van ouders ten opzichte van hun LVB-kind(eren) (Schuengel & Janssen, 2006). Ook kan het zijn dat ouders zelf een LVB hebben of psychische problemen.

Het gevolg is dat het kind geen enkele coherente strategie vindt om op de ouders terug te vallen. Deze vorm van inconsistent oudergedrag kan bij het kind een maximaliseren van gehechtheidsignalen in stresssituaties tot gevolg hebben en het hanteren van afwerend gedrag als strategie om met stress om te gaan. Het is mogelijk dat dit tot uiting komt in gedesorganiseerde gehechtheid. Dit is de ernstigste vorm van onveilige hechting en maakt kinderen het meest kwetsbaar. Het vormt het grootste risico op het ontwikkelen van psychopathologische gedragspatronen.

Onderzoek laat zien dat er bij kinderen met een verstandelijke beperking vaker sprake is van een minder veilige hechting. Deze kinderen lopen een groter risico op het ontwikkelen van een gedesorganiseerde gehechtheid. Dit vergroot de kans op psychiatrische problematiek in latere levensfasen. Er is tot op heden echter geen specifiek onderzoek gedaan naar de gehechtheid bij LVB-ers (Schuengel & Janssen, 2006).

Verwaarlozing en traumatisering vanuit de sociale omgeving

Nauw hiermee verbonden is de kans op verwaarlozing en traumatisering. De kans op verwaarlozing en traumatisering is drie keer groter bij de LVB dan bij de normaal begaafde kinderen (Sullivan & Knutson, 2000). Vaak vindt deze verwaarlozing en traumatisering ook in de nabije sociale context plaats.
Niet alleen verwaarlozing en mishandeling binnen het gezin is een ernstige risicofactor, ook psychische problemen van de ouders, relatieproblemen tussen de ouders, sociaal isolement al dan niet gepaard gaand met financiële problemen hebben een zorgelijke uitwerking. Daarnaast moeten gezondheidsproblemen van de ouders, middelengebruik en arme één-oudergezinnen met meerdere kinderen met problemen als risicosituaties worden beschouwd.
Uiteraard zijn er ook risicofactoren in de wijdere sociale omgeving zoals de school, de vriendenkring en de werkwereld. Het zal zeer negatief op jeugdigen met LVB uitwerken wanneer zij worden gepest, worden uitgelachen en worden buitengesloten.

Tenslotte is de culturele definiëring van de verstandelijke beperking en de eventuele co-morbide stoornissen een factor van belang.

Het zal duidelijk zijn dat het tegendeel van de risicofactoren als beschermende factoren zijn aan te merken. Daarbij moet men denken aan warme opvoedingsstijl met het nodige geduld, respectvolle communicatie waarbij de betrokken jeugdige in zijn waarde wordt gelaten, een benadering die rekening houdt met de mogelijkheden en onmogelijkheden van de jeugdigen, adequate verwachtingen, een beschermende houding in geval van pesten en uitlachen.

Vaardigheden en handigheden van jeugdigen met LVB hebben soms echter ook een keerzijde. Redzame en vaardige jeugdigen met een verstandelijke beperking worden vaak niet herkend, zowel in de maatschappij als door hulpverleners. Toch hebben zij beperkingen. Zo is bijvoorbeeld het taalbegrip vaak minder goed ontwikkeld dan hun taalgebruik. Het gevolg is dat er gemakkelijk te hoge verwachtingen worden gesteld. Zij worden met andere woorden in het contact “overvraagd”.
Het is duidelijk dat dit kan leiden tot falen, zowel in de ogen van de omgeving als in de ogen van de betrokkenen zelf. Alleen al deze faalervaringen kunnen leiden tot een beschadigd zelfbeeld, faalangst en andere angsten, depressief gedrag of juist agressie.

Samenvattend

Bij jeugdigen met LVB spelen veel meer risicofactoren een rol dan bij normaal begaafde leeftijdsgenoten. Doorgaans staan daar ook minder beschermende factoren tegenover. De risicofactoren zijn van biologische en psychische aard, en zijn deels ook te vinden in de sociale omgeving van de jongeren. Voor de verklaring van de problematiek en het gedrag van jeugdigen met LVB, alsook voor beslissingen over behandeling, is een bio-psycho-sociale benadering dan ook wezenlijk. Het individuele gedrag van jeugdigen en volwassenen met LVB wordt grotendeels bepaald door verstandelijke beperkingen en mogelijkheden, de mogelijkheden met betrekking tot adaptief gedrag, de mogelijkheden om interactie aan te gaan, sociale rollen te spelen en te participeren in sociale verbanden, de gezondheidstoestand en de mogelijkheden die de maatschappelijke context biedt. In hoeverre de mogelijkheden worden ontwikkeld en beperkingen worden aangepakt en gecompenseerd, is sterk afhankelijk van de omgevingsfactoren en van de ondersteuning en training die de betrokkenen van jongs af aan krijgen vanuit de sociale context waaronder het gezin en de school.