Een angststoornis wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van overmatige, buitenproportionele angst, die niet in verhouding staat tot een (meer of minder reële) bedreiging of angst die niet leeftijdsadequaat is. Er is vaak sprake van vermijding van de bedreiging en piekeren over de gebeurtenissen in de toekomst. Dit laatste wordt anticipatie-angst genoemd. Onderzoek laat zien dat kinderen en jongeren met een angststoornis meer gebruik maken van niet-adaptieve coping strategieën, zoals rumineren, jezelf de schuld geven en catastroferen (Legerstee et al., 2011). We spreken van een angststoornis wanneer de angst niet in verhouding met de daadwerkelijke bedreiging en bepaalde tijd aanwezig is (dit kan verschillen per leeftijd en/of specifieke angststoornis). Een kind of jongere wordt dan in zijn/haar dagelijks functioneren belemmerd door de angst en kan niet meer genieten van de normale levenservaringen. De situaties en gedachten verschillen per angststoornis.

In de DSM-5 worden de volgende specifieke angststoornissen beschreven:

• Separatieangststoornis
• Selectief mutisme
• Specifieke fobie
• Sociale angststoornis (sociale fobie)
• Paniekstoornis (met paniekaanval als specificatie)
• Agorafobie
• Gegeneraliseerde angststoornis
• Angststoornis door een middel/medicatie
• Angststoornis door een somatische aandoening
• Andere gespecificeerde angststoornis
• Ongespecificeerde angststoornis

Deze praktijkstandaard beschrijft de meest voorkomende angststoornissen bij kinderen en jongeren: de separatieangststoornis, selectief mutisme, specifieke fobie, sociale angststoornis, paniekstoornis, agorafobie en gegeneraliseerde angststoornis. Achtereenvolgend komt het klinisch beeld, de etiologie, prevalentie, comorbiditeit, beloop en prognose aan de orde. Aan schoolweigering, een veel voorkomend symptoom bij angststoornissen, wordt tot slot afzonderlijk aandacht besteed.

Separatieangststoornis

Bij de separatieangststoornis staat een niet bij de ontwikkeling passende angst centraal, namelijk om gescheiden te worden van diegenen aan wie het kind/de jongere gehecht is (de primaire verzorgers). De angst kan optreden bij een actuele of te verwachten scheiding van de belangrijke hechtingspersonen. Er is vaak excessieve angst dat men de hechtingsfiguren zal verliezen. Ook kan de angst betrekking hebben op wat het kind zelf, of de ouder(s) kan overkomen. Om van een separatieangststoornis te kunnen spreken moet de angst bij kinderen minimaal 4 weken aanwezig zijn. Bij volwassenen is dit 6 maanden of langer. Vaak uit de angst zich in lichamelijke klachten en symptomen. Veel kinderen met een separatieangststoornis hebben problemen om te gaan slapen, als niet één van de ouders in de directe nabijheid is. Schoolweigering, waarbij kinderen blijvend afwezig zijn op school door verschillende redenen zoals angst (Scharree, 2007), is een veel voorkomend symptoom van een separatieangststoornis. Bij adolescenten heeft de scheidingsangst vaak betrekking op langduriger separaties (bijvoorbeeld een schoolkamp).

Selectief mutisme

Er is sprake van selectief mutisme wanneer een kind consequent niet durft te praten in specifieke sociale situaties waarin dit wel verwacht wordt, bijvoorbeeld op school, terwijl het kind in andere situaties, bijvoorbeeld thuis, wel praat. Dit dient minimaal een maand te bestaan, met uitzondering van de eerste schoolmaand. Selectief mutisme openbaart zich meestal tussen het derde en vijfde levensjaar en wordt vaak voor het eerst opgemerkt aan het begin van de peuterspeelzaal- of basisschoolleeftijd omdat dan de verbale communicatie met kinderen en volwassenen buiten het gezin steeds vaker voorkomt. Het zwijgen van het kind is niet het gevolg van een gebrek aan kennis van of vertrouwdheid met de gesproken taal en is niet toe te schrijven aan een communicatiestoornis of een autismespectrumstoornis.

Specifieke fobie

De specifieke fobie verwijst naar een overdreven of onredelijke angst voor een bepaald object of situatie, die minstens een maand aanwezig is. Dit wordt geclassificeerd in:

• fobie voor dieren (bijvoorbeeld honden of spinnen)
• fobie voor de natuurlijke omgeving (bijvoorbeeld hoogtes, stormen, water of het donker)
• fobie voor bloed-injecties-verwondingen (bijvoorbeeld, naalden, spuiten of medische ingrepen)
• situationele fobie (bijvoorbeeld liften of vliegtuigen)
• overige

Confrontatie met een dergelijk object of een dergelijke situatie leidt tot intense angst (bij kinderen kan dit zich uiten in huilen, driftbuien, vastklampen en verstijven), die de proportie kan aannemen van een paniekaanval. Om van een fobie te mogen spreken moet de angst interfereren met het dagelijks functioneren. Dit kan het geval zijn wanneer de angst leidt tot vergaande vermijding of wanneer het kind of de adolescent sterk gepreoccupeerd is met de angst.

Sociale angststoornis

De sociale angststoornis wordt gekenmerkt door angst voor bij de ontwikkeling behorende contacten met volwassenen en leeftijdgenoten. Deze angst treedt vaak het meest prominent op de voorgrond in situaties waarin een kind "beoordeeld" wordt, bijvoorbeeld bij het houden van een spreekbeurt, het verkleden voor de gymnastiekles of een muziekuitvoering. De angst kan onder die omstandigheden de proporties aannemen van een paniekaanval. De uit de sociale angst voortvloeiende vermijding heeft uiteraard vergaande gevolgen voor de ontwikkeling. De sociale angststoornis leidt nogal eens tot schoolweigering. Een nieuwe specificatie binnen de DSM-5 (American Psychiatric Association, 2013) met betrekking tot de sociale angststoornis is dat deze ook alleen in de vorm van 'podiumvrees' kan voorkomen. De angst beperkt zich dan tot spreken of optreden in het openbaar.

Paniekstoornis

De paniekstoornis wordt gekenmerkt door herhaaldelijk optredende, onverwachte paniekaanvallen. Een paniekaanval is een plotselinge intense golf van angst, die binnen enkele minuten een piek bereikt. Dit gaat gepaard met diverse lichamelijke symptomen, zoals hartkloppingen, transpireren, trillen of beven, het gevoel naar adem te snakken, te stikken, dood te gaan, pijn op de borst, misselijkheid, duizeligheid, licht in het hoofd, flauwvallen, koude rillingen of opvliegers. De angst kan betrekking hebben op de lichamelijke symptomen (bijvoorbeeld angst voor een "hartaanval"), maar kan ook de vorm aannemen van angst om gek te worden of angst voor een andere catastrofe. Veel adolescenten hebben wel eens een paniekaanval. Bij de paniekstoornis is er echter sprake van een aanzienlijke angst voor het opnieuw optreden van een paniekaanval (anticipatieangst) en/of gedragsverandering die samenhangt met de paniekaanvallen, die al een maand of langer aanwezig is/zijn.

Agorafobie

Agorafobie is de angst om in een situatie te zijn waaruit men slechts met moeite kan ontsnappen. Er is sprake van agorafobie bij een duidelijk buitenproportionele angst voor twee (of meer) van de volgende vijf situaties:

• gebruik maken van (openbaar) vervoer, bijvoorbeeld auto of trein
• open ruimtes
• gesloten ruimtes
• zich in een menigte of rij bevinden
• alleen buitenshuis zijn

Het kind/de jongere vreest of vermijdt deze situaties vanuit de gedachte dat men er niet uit kan ontsnappen of dat er geen hulp is wanneer het kind/de jongere bijvoorbeeld paniekklachten of andere (gênante) symptomen krijgt. De angst is persisterend, dient 6 maanden of langer aanwezig te zijn en is niet verklaarbaar door een andere angst- of psychische stoornis.

Gegeneraliseerde angststoornis

Angststoornissen behoren tot de meest voorkomende psychische stoornissen bij kinderen en jongeren (Bennet et al., 2016; Cartwright-Hatton et al., 2006; Polanczyk et al., 2015; Verhulst, 2001). In Nederland zijn twee landelijke onderzoeken uitgevoerd naar het aantal jongeren met angststoornissen. In 1997 is een nationale populatiestudie 'Prevalentie van psychiatrische stoornissen bij Nederlandse adolescenten' uitgevoerd onder jongeren van 13 tot en met 17 jaar en hun ouders. Daaruit bleek dat ruim 10% van deze jongeren in de zes maanden voorafgaand aan de meting enige angststoornis had (Verhulst et al., 1997). Dit percentage is gebaseerd op de rapportage van het kind op de DISC-schaal.

In 2010 verschenen de resultaten van het tweede NEMESIS onderzoek naar de psychische gezondheid van volwassenen. Bij de jongste groep die meedeed aan dit onderzoek, 18 tot en met 24 jaar, heeft 11,7% het afgelopen jaar te maken gehad met een angststoornis (Graaf et al., 2010). Volgens beide studies zijn de meest voorkomende angststoornissen de sociale fobie en de specifieke fobie. Deze stoornissen komen meer voor bij meisjes dan bij jongens.

Uit bevolkingsonderzoeken in Zuid-Holland komt ook informatie over de prevalentie van angststoornissen bij jongere kinderen naar voren. Door ouders werden in 2003 bij 2,5% van de kinderen in de leeftijd 2-3 jaar angstige/depressieve klachten gerapporteerd. In de leeftijdsgroep 6 – 16 jaar scoort 3,2% van de kinderen op de schaal angstig/depressief (Tick, Ende & Verhulst, 2007).

Een meta-analyse uit 2017 (de Lijster et al., 2017) laat zien dat de gemiddelde leeftijd van het ontstaan van angststoornissen rond de 21 jaar ligt. De gemiddelde ontstaansleeftijd is 10 jaar voor separatie-angststoornis, gevolgd door specifieke fobie (11 jaar) en sociale fobie (14 jaar). De andere angststoornissen hadden een gemiddelde ontstaansleeftijd in de vroege volwassenheid. Echter worden er in de dagelijkse klinische praktijk veelvuldig jongere kinderen met angststoornissen gezien en geholpen.

Of kinderen en adolescenten een angststoornis ontwikkelen, hangt af van een samenspel van beschermende factoren en risicofactoren. Deze factoren kunnen te maken hebben met kenmerken van de kinderen zelf en van de omgeving waarin zij opgroeien (Rapee, 2012).

Erfelijke aanleg

Erfelijke aanleg kan bijdragen aan de ontwikkeling van een angststoornis. Het deel waarvoor een angststoornis erfelijk is, wordt geschat op 40% (Boer, 2011). Of er werkelijk een angststoornis zal ontstaan hangt ook samen met omgevingsfactoren. Accumulerend bewijs toont aan dat omgevingsfactoren sterker gerelateerd zijn aan de angst van kinderen dan genetische factoren (Eley et al., 2015; Pappa et al., 2015; Trzaskowski et al., 2013). Het onderzoek naar de relatie tussen gen en omgeving is ingewikkeld, omdat genetische en omgevingsfactoren elkaar wederzijds beïnvloeden (Eley et al., 2015).
In diverse onderzoeken is een verband gevonden tussen de aanwezigheid van een angststoornis bij een van de ouders en een verhoogd risico op een angststoornis bij hun kinderen (Rapee, 2012; Van der Bruggen, Stams & Bögels, 2008).

Temperament

Als een kind op jonge leeftijd opvallend veel geremd gedrag vertoont, dan verhoogt dat het risico op angstproblemen in de kindertijd en het risico op een sociale fobie tijdens de adolescentie. Er is bewijs dat gedragsinhibitie geldt als een kwetsbaarheidsfactor voor de ontwikkeling van angststoornissen (Muris et al., 2011; White et al., 2017). Aanhoudende, ernstige verlegenheid kan een signaal zijn dat er een verhoogd risico is op angstproblemen in de adolescentie. Dit betekent echter niet dat alle zeer verlegen kinderen een angststoornis ontwikkelen. Volgens een onderzoek van Prior (2000) heeft minder dan de helft van alle verlegen kinderen (42%) angstproblemen tijdens de adolescentie.
Een studie van Bufferd en anderen (2018) laat zien dat temperamentkenmerken (gedragsinhibitie, negatieve emotionaliteit en positieve emotionaliteit) gerelateerd zijn aan het persisteren van angststoornissen op 3-jarige leeftijd tot 6-jarige leeftijd. Kinderen die meer teruggetrokken zijn, meer negatieve emotionaliteit en minder positieve emotionaliteit tonen hebben grotere kans op het ontwikkelen en voortbestaan van een angststoornis.

Cognitieve informatieverwerking

Er zijn aanwijzingen gevonden dat net als bij volwassenen bij kinderen en adolescenten met angststoornissen sprake is van verstoorde cognitieve processen. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat cognitieve processen, zoals aandachtsbias, interpretatiebias en een bias in het geheugen (Abend et al., 2018; Behzadpoor et al., 2020; Fliek et al., 2019; Muris & Field, 2008; Weeks et al., 2016) samenhangen met angstsymptomen in kinderen en adolescenten. Dit kan ertoe leiden dat kinderen geen correctieve ervaringen opdoen en dat de angst in stand blijft. Het lijkt erop dat angstige kinderen en adolescenten een verhoogde aandacht hebben voor informatie over gevaar. Angstige jongeren zijn geneigd zijn om ambigue situaties als bedreigend te interpreteren. Ook zijn er een aantal studies die laten zien dat kinderen selectief gebeurtenissen onthouden die gerelateerd zijn aan een angstig gevoel (Muris & Field, 2010).

Omgevingsfactoren

Bij angststoornissen spelen omgevingsinvloeden een grotere rol dan bij veel andere psychiatrische stoornissen (Verhulst, 2003). De volgende omgevingsfactoren worden besproken: onveilige gehechtheid, opvoedingsgedrag en ouderlijke stijl, negatieve ervaringen (life events) en beschermende factoren.

Onveilige gehechtheid

Een onveilige gehechtheidsrelatie met de ouders, en met name een angstig-vermijdend of angstig-afwerende gehechtheid, kan het risico op angststoornissen bij kinderen vergroten. In een veilige gehechtheidsrelatie is de ouder ontvankelijk en gevoelig voor de behoeften van het kind. Dit geeft het kind vertrouwen en een gevoel van veiligheid. Kinderen die onveilig gehecht zijn ervaren niet die ontvankelijkheid en gevoeligheid van hun ouder. Dit kan angstgevoelens oproepen en uiteindelijk bijdragen aan de ontwikkeling van een angststoornis (Breinholst et al., 2019; Lam et al., 2019). Zo laat een meta-analyse zien dat hechting een matig verband heeft (r = .30) met angst bij kinderen (Colonnesi et al., 2011). Uit dit onderzoek blijkt dat een ambivalente hechtingsstijl het sterkste verband heeft. Zowel de gehechtheidsrelatie met de vader als de moeder is gerelateerd aan meer internaliserende problemen, waaronder angst, bij kinderen (Cowan, Cohn, Cowan, & Pearson, 1996; Cowan, Cowan, Pruett & Pruett, 2019; Manassis, Bradley, Goldberg, & Hood, 1995). Hechtingsproblemen in de kindertijd blijken ook het risico op het ontwikkelen van angst in de adolescentie te vergroten (Lam et al., 2019).

Opvoedgedrag

Het opvoedgedrag van de ouders lijkt ook van belang. Verschillende reviews and meta-analyses laten zien dat er een relatie is ouderlijke controle, overbescherming en gebrek aan autonomie en angst bij kinderen en adolescenten (Drake & Ginsburg, 2012; Van der Bruggen et al., 2008; Moller et al., 2016; Negreiros & Miller, 2014; Affrunti & Ginsburg, 2011). Zo kunnen ouders zelf het voorbeeld geven voor angstig gedrag of ongewild angstig copinggedrag belonen en vermijdend gedrag in stand houden (Fisak & Grills-Taquechel, 2007; Dadds & Roth, 2001; Drake & Ginsburg, 2012). Ook een te hoge mate van ouderlijke controle hangt samen met meer angst bij kinderen (Van der Bruggen et al., 2008; Wood et al., 2012). Daarnaast is er toenemend bewijs voor een bidirectionele relatie tussen angst van kinderen en opvoedgedrag. Aan de ene kant vergroot opvoedgedrag de kans op angst bij kinderen, aan de andere kant lokt angstig gedrag van kinderen ook specifiek opvoedgedrag uit (Drake & Ginsburg, 2012; Gouze et al., 2017).
Verbanden tussen opvoedgedrag en angst bij kinderen blijken wel minder sterk in de vroege kindertijd te zijn (Möller et al., 2016) dan in de adolescentie (Van der Bruggen et al., 2008). Tijdens de vroege kindertijd lijkt uitdagend opvoedgedrag – stoeien, wilde competitieve spelletjes, plagen en kietelen – een belangrijke beschermende factor te zijn (Majdandžić et al., 2012; Möller et al., 2016). Uit onderzoek van Majdandžić en collega’s (2018) blijkt dat met name het uitdagend opvoedgedrag vanuit de vader sterk gerelateerd is aan angstvermindering bij jonge kinderen.

Angst bij ouders

Uit onderzoek blijkt dat in gezinnen waarin een gezinslid lijdt aan een angststoornis, hetzij een ouder, hetzij een kind, de ouderlijke stijl vaak gekenmerkt wordt door een grotere mate van controle en een kleinere mate van warmte in vergelijking met gezinnen zonder angststoornis (Borelli, Margolin, & Rasmussen, 2015; Drake & Ginsburg, 2012; Lebowitz, Leckman, Silverman, & Feldman, 2016; Lindhout, 2008). Angstige ouders zouden de neiging hebben om nieuwe uitdagende situaties voor hun kinderen als bedreigend te beschouwen. Zij zouden daarom meer afwijzing en psychologische controle laten zien en hun kinderen minder autonomie geven (Bögels & Brechman-Toussaint, 2006; Ginsburg & Schlossberg, 2002).

Negatieve 'life events'

Negatieve ervaringen (life events), zoals de echtscheiding van de ouders of het overlijden van een familielid, kunnen van invloed zijn op het ontstaan van angststoornissen (Miloyanm et al., 2018). Dit beaamt een prospectieve cohort-studie bij 1084 Nederlandse jongeren waaruit een relatie blijkt tussen negatieve levensgebeurtenissen en angststoornissen (Jonker, Rosmalen & Schoevers, 2017). Zowel traumatische ervaringen, maar ook andere negatieve ervaringen, bijvoorbeeld met de dokter of tandarts, zijn in verband gebracht met de ontwikkeling van angststoornissen (Muris, 2006; Verhulst, 2006).

Beschermende factoren

Of een stoornis al dan niet ontstaat, hangt mogelijk ook af van de aanwezigheid van beschermende factoren. De relatie tussen beschermende factoren en de ontwikkeling van angststoornissen is relatief minder onderzocht. Er zijn aanwijzingen dat zelfregulatie (effortfull control) en de mate waarin het kind heeft ervaren controle uit te kunnen oefenen over zijn omgeving van invloed is op de mate waarin kinderen en adolescenten angstsymptomen ontwikkelen (Liu & Bell 2019; Raines et al., 2019). Wanneer kinderen meer controle ervaren, ontwikkelen zij minder angstsymptomen. Ook blijkt, zoals eerder benoemd, dat uitdagend opvoedgedrag geassocieerd wordt met een lagere mate van angst bij kinderen (Majdandzic et al., 2012).

Gegevens over het beloop van angststoornissen zijn niet eenduidig. De meeste onderzoeken naar het beloop van angststoornissen in klinische populaties gaan niet verder dan de kindertijd of de adolescentie, hebben een korte follow-up-periode, of hebben betrekking op een kleine groep uniform behandelde kinderen. Ook zijn er grote verschillen in de mate waarin een angststoornis continuïteit vertoont, overgaat in een andere angststoornis, of in een andere stoornis, bijvoorbeeld depressie.

Bevolkingsonderzoeken waarin het beloop van angststoornissen bepaald werd in aselecte steekproeven, laten een aanzienlijke continuïteit zien met latere psychopathologie zowel homotypisch (een bepaalde stoornis voorspelt dezelfde stoornis) als heterotypisch (een bepaalde stoornis voorspelt een andere stoornis) (Verhulst, 2001). In het onderzoek is niet meegenomen of kinderen al dan niet behandeld zijn.
In een tweejarig onderzoek bij een steekproef uit de populatie van Nederlandse adolescenten is bewijs gevonden voor homotypische continuïteit bij symptomen van separatie-, sociale- en gegeneraliseerde angst en bij meisjes bij symptomen van een paniekstoornis (Ferdinand et al., 2007).

Effecten op psychosociaal en academisch functioneren

Een meta-analyse (de Lijster et al., 2018) laat zien dat jongeren met een angststoornis minder sociaal competent, meer negativiteit ervaren in relaties, vaker eenzaam zijn en vaker slachtoffer zijn van pesterijen dan jongeren zonder psychiatrische problemen. Voorts laat de meta-analyse zien dat adolescenten met een angststoornis het gevoel hebben minder te presteren op school, terwijl hun daadwerkelijke schoolprestaties vergelijkbaar zijn met jongeren zonder psychiatrische problemen. Ook hadden zij een grotere kans op schooluitval en gingen minder vaak naar vervolgonderwijs.

Schoolweigering

Wanneer een jongere langere tijd niet naar school gaat in verband met emotionele problematiek, is er sprake van schoolweigering (Heyne, Gren-Landell, Melvin, & Gentle-Genitty, 2019). In dat geval lukt het ouders ook niet om de jongere naar school te krijgen. De term schoolweigering doet vermoeden dat een kind of jongere weigert naar school te gaan, omdat de jongere niet wilt. Het is echter meer een kwestie van niet naar school kunnen gaan door verschillende redenen. Schoolweigering kan verschillende oorzaken hebben (bijvoorbeeld overmatige angst, depressieve gevoelens, driftbuien, onverklaarbare lichamelijke symptomen) en komt niet voort uit motivatieproblemen van de jongeren. Het kan resulteren in te laat komen of het missen van hele dagen, weken, maanden of zelfs jaren (Heyne et al., 2019). Voor de eenduidigheid gebruiken we de term schoolweigering in de rest van tekst.

Uit onderzoek met Maric en collega’s (2013) blijkt dat schoolweigering vaak wordt geassocieerd met angst, somatische symptomen, depressie en lage zelfeffectiviteit. Bij tamelijk veel kinderen en jongeren met een angststoornis is schoolweigering één van de symptomen die voorkomt. Andersom geldt ook dat jongeren die langere tijd niet naar school gaan vaak angstklachten hebben. Schoolweigering is geen afzonderlijke diagnostische categorie. De complexiteit van het symptoom rechtvaardigt echter een korte afzonderlijke bespreking ervan.

Uit een onderzoek van Egger en collega’s (2003) blijkt dat angststoornissen significant geassocieerd zijn met schoolweigering. De jongeren uit deze studie rapporteerden verschillende zorgen, namelijk schoolangst (36%), zorgen over ouders (18%) en zorgen over wat er thuis gebeurt terwijl zij op school zijn (17%). Deze angsten vormen een risico voor schoolweigering. Ook separatieangst is een vorm van een angst die een oorzaak kan zijn voor schoolweigering, evenals sociale angst (Bagnell, 2011). Ingul en Nordahl (2013) vergeleken een groep middelbare scholieren die geclassificeerd waren als angstig maar wel schoolgaand, met een groep scholieren die angstig waren en vaak afwezig van school. Jongeren die vaak afwezig waren rapporteerden meer sociale angst en panieksymptomen. In dit onderzoek wordt daarom gesuggereerd dat sociale angst en panieksymptomen geassocieerd zijn met afwezigheid en daardoor een groter risico zijn voor schoolweigering.

Jones & Suveq (2015) classificeerden jongeren met een angststoornis als terughoudend met naar school gaan als zij nerveus werden van of angstig waren voor het naar school gaan. Geen van deze jongeren voldeed aan de criteria voor schoolweigering. Hieruit kunnen we concluderen dat jongeren met een tegenzin om naar school te gaan hier op de voorgrond treden, in plaats van de jongeren met schoolweigering, ondanks dat de frequentie van de tegenzin niet gespecificeerd was en er ook variatie was in de duur van de afwezigheid. Jongeren met tegenzin om naar school te gaan ervaren meer angst dan jongeren die deze tegenzin niet hebben. Een interpretatie is dat jongeren die over het algemeen angsten ervaren, nerveuzer zullen zijn om naar school te gaan. In de loop van de tijd kan dit leiden tot schoolweigering.

Binnen een klein Nederlands onderzoek dat keek naar angstgerelateerde schoolweigering bij 20 jongeren had 40% van de participanten een sociale angststoornis, 20% een gegeneraliseerde angststoornis, 20% een ongespecificeerde angststoornis en 5% een paniekstoornis met agorafobie (Heyne et al., 2011). Bij een soortgelijk, groter, Australisch onderzoek had 50% van de 62 jongeren een sociale fobie, 24% een gegeneraliseerde angststoornis, 15% een separatieangststoornis en 11% een ongespecificeerde angststoornis (Melvin et al., 2017).

Wanneer ouders proberen hun kinderen naar school te krijgen, kunnen kinderen ook minder ernstige externaliserende problemen, zoals boosheid en steeds tegenspreken, ervaren (Berg, 2002). In sommige gevallen van schoolweigering leidt de aanwezigheid van meerdere externaliserende gedragingen in de loop van de tijd tot een diagnose van oppositioneel-opstandige gedragsstoornis (ODD; bijvoorbeeld 21% in Heyne et al., 2002; 44% in Layne, Bernstein, Egan, & Kushner, (p. 233) 2003; 24% in McShane et al., 2001). In de steekproef van Egger en collega's (2003) werd bij 6% van de schoolweigeraars en 10% van de spijbelaars de diagnose ODD gesteld. Uit dit onderzoek blijkt dat ODD significant geassocieerd is met spijbelen, maar niet met schoolweigering.

Schoolweigering komt ook bij andere psychiatrische stoornissen voor (met name depressie (Bernstein 1991; Heyne, Sauter & Maynard, 2015; McShane et al., 2001), aanpassingsstoornis met angst en/of depressieve kenmerken, autismespectrumstoornissen (Brouwer-Borghuis et al., 2019) en psychotische stoornis). Uit het onderzoek van Egger en collega’s (2003) blijkt dat er een significante associatie is tussen een depressieve stoornis en zowel schoolweigering (14%) als spijbelen (8%). De kans op een depressieve stoornis was groter voor schoolweigeraars dan voor spijbelaars. Wanneer we kijken naar symptomen kunnen we concluderen dat problemen met in slaap vallen of in slaap blijven significant geassocieerd zijn met schoolweigering (32%), maar niet met spijbelen (19%). Vermoeidheid is zowel met schoolweigering (12%) als met spijbelen (10%) geassocieerd.

Schoolweigering is vaak afgegrensd van spijbelen, vanwege verschillen in uiting, bijbehorende variabelen en interventies (Heyne, Gren-Landell, Melvin & Gentle-Genitty, 2019). Anders dan bij spijbelen zijn ouders van meet af aan op de hoogte van de situatie waarbij het kind of de jongere niet naar school gaat. Bij spijbelaars is vaak sprake van antisociale gedragsproblemen. Bij schoolweigeraars is hiervan slechts in een kleine minderheid van de gevallen sprake (Egger, Costello, & Angold, 2003). Ook schoolonthouding, als ouders hun kind ‘thuishouden’ van school, valt niet onder schoolweigering (Heyne et al., 2019 ). Schoolweigering, spijbelen en schoolonthouding kunnen leiden tot schooluitval. Somatoforme stoornissen (lichamelijke klachten waarbij geen lichamelijke ziekte wordt gevonden) en lichamelijke ziekte, eveneens redenen waarom een kind niet naar school gaat, zijn ook geen vormen van schoolweigering. Wel kan het zijn dat jongeren met een somatoforme stoornis kenmerken van schoolweigering vertonen (bijvoorbeeld, met tegenzin naar school gaan of thuisblijven met medeweten van hun ouders). Een meerderheid van de schoolweigeraars (50 tot 80%) heeft lichamelijke klachten.

Schoolweigering komt voor bij ongeveer 1-7% van alle jongeren. Dit percentage is hoger (5-16%) voor jongeren in een klinische omgeving (Egger, Costello & Agnold, 2003; Havik, Bru & Ertesvåg, 2015; Heyne & King, 2004; Steinhausen, Müller & Winkler Metzke, 2008). In klinische populaties lijkt de prognose in zoverre niet zo gunstig dat in lange termijn follow-up onderzoek bij veel voormalige schoolweigeraars nog sprake is van angst- en of stemmingsstoornissen. In overeenstemming met het Response-to-Intervention-model voor problemen met schoolbezoek (Kearney, 2016; Kearney & Graczyk, 2014), wordt efficiënte identificatie en vroegtijdige interventie aanbevolen (Ingul, Havik, & Heyne, 2019). In ernstige, chronische en complexe gevallen moet er voldoende tijd worden besteed aan het begrijpen van de behoeften van de jongere, het gezin en de school voordat met de interventie wordt begonnen. Bezoek de website van het International Network for School Attendance (www.insa.network) voor meer informatie over schoolbezoek en verzuim.

Bij kinderen en jongeren met angststoornissen is er ook vaak sprake van een stemmingsstoornis (bijvoorbeeld depressie). De stemmingsstoornis treedt meestal later op in de tijd dan de angststoornis(sen). Angststoornissen komen ook vaker comorbide voor bij kinderen en jongeren met aandachtsdeficiëntie/hyperactiviteitsstoornis (in het Engels Attention Deficit Hyperactivity Disorder, ADHD) en normoverschrijdend-gedragsstoornis (CD) (conduct disorder; antisociale gedragsstoornis) dan enige jaren geleden werd gedacht. Angsstoornissen komen ook regelmatig voor bij kinderen en jongeren met een autismespectrumstoornis (ASS) (Van Steensel et al., 2011). Ook bij jongeren met misbruik of afhankelijkheid van alcohol (en met een middel-gebonden stoornis) komen angststoornissen vaker voor dan op grond van gegevens over de prevalentie van angststoornissen verwacht mag worden.

Angst en LVB

Over het algemeen wordt aangenomen dat angststoornissen bij mensen met een verstandelijke handicap vaker voorkomen dan in de gewone populatie (Došen, 2008). Didden (2006) meldt dat dit bij ruim 10% van de mensen met een verstandelijke beperking het geval is. Bij mensen met een matige of lichte verstandelijke beperking treft men betrekkelijk vaak faalangst aan die het initiatief en de activiteit ernstig kan onderdrukken. Bij lang aanhouden van dergelijke angsten kunnen deze zich ontwikkelen tot een dysthyme stoornis of tot depressief gedrag. Er is niet alleen vaak sprake van faalangst. Ook andere vormen van angst treft men vaak aan bij mensen met een LVB, zoals gegeneraliseerde angststoornissen, paniekstoornissen en verschillende typen fobieën. 

Abend, R, de Voogd, L, Salemink, E, et al. (2018). Association between attention bias to threat and anxiety symptoms in children and adolescents. Depress Anxiety, 35: 229– 238. https://doi-org.proxy.library.uu.nl/10.1002/da.22706

American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5). Washington: APA; 2013

Bagnell, A. L. (2011). Anxiety and separation disorder. Pediatrics in Review, 32, 440–445.

Behzadpoor, S., Pouretemad H., Akbari zardkhaneh S. (2020). Cognitive Biases in the Development and Maintenance of Childhood Anxiety: A Narrative Review. Clin Exc, 10(1), 52-70.
https://ce.mazums.ac.ir/article-1-510-en.html

Bennett, K., Manassis, K., Duda, S., Bagnell, A., Bernstein, G.A., Garland, E.J., … Wilansky, P. (2016). Treating child and adolescent anxiety effectively: Overview of systematic reviews. Clinical Psychology Review, 50, 80-94.

Berg, I. (2002). School avoidance, school phobia, and truancy. In Lewis, M. (Ed.), Child and Adolescent Psychiatry: a comprehensive textbook (3rd ed.) (pp. 1260–1266). Sydney: Lippincott Williams and Wilkins

Bernstein, G. A. (1991). Comorbidity and Severity of Anxiety and Depressive Disorders in a Clinic Sample. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 30(1), 43-50.

Brakel, A.M.L. van, Muris, P., Bogels, S.M., & Thomassen, C. (2006). A Multifactorial Model for the Etiology of Anxiety in Non-Clinical Adolescents: Main and Interactive Effects of Behavioral Inhibition, Attachment and Parental Rearing. Journal of Child and Family Studies, 15, 1573-2843.

Breinholst, S., Tolstrup, M., & Hoff Esbjørn, B. (2019). The direct and indirect effect of attachment insecurity and negative parental behavior on anxiety in clinically anxious children: it's down to dad. Child and adolescent mental health, 24(1), 44-50.

Boer, F. (2011). Angst bij kinderen. Tielt: Uitgeverij Lannoo.

Boer, F. & Bögels, S.M. (2002). Angststoornissen bij kinderen: genetische en gezinsinvloeden. Kind en Adolescent, 23, 266-284.

Bögels, S. M., & Brechman-Toussaint, M. L. (2006). Family issues in child anxiety: Attachment, family functioning, parental rearing and beliefs. Clinical Psychology Review, 26, 834 – 856. https://dx.doi.org/10.1016/j.cpr.2005.08.001

Borelli, J. L., Margolin, G., & Rasmussen, H. F. (2015). Parental overcontrol as a mechanism explaining the longitudinal association between parent and child anxiety. Journal of Child and Family Studies, 24, 1559 –1574. https://dx.doi.org/10.1007/s10826-014-9960-1

Brouwer-Borghuis, M., Heyne, D., Sauter, F., & Scholte, R. (2019). The Link: An alternative educational program in the Netherlands to re-engage school-refusing adolescents in mainstream schooling. Cognitive and Behavioral Practice, 26, 75-91.

Bufferd, S. J., Dougherty, L. R., Olino, T. M., Dyson, M. W., Carlson, G. A., & Klein, D. N. (2018) Temperament Distinguishes Persistent/Recurrent from Remitting Anxiety Disorders Across Early Childhood. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 47(6), 1004-1013. https://doi.org/10.1080/15374416.2016.1212362

Cartwright-Hatton, S., McNicol, K., & Doubleday, E. (2006). Anxiety in a neglected population: Prevalence of anxiety disorders in pre-adolescent children. Clinical psychology review, 26: 7, 817-833.

Colonnesi, C., Draijer, E. M., Stams, G. J. J. M., Van der Bruggen, C. O., Bögels, S. M., & Noom, M. J. (2011) The Relation Between Insecure Attachment and Child Anxiety: A Meta-Analytic Review. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 40(4), 630-645. https://doi.org/10.1080/15374416.2011.581623

Cowan, P.A., Cohn, D.A., Cowan, C.P., & Pearson, J.L. (1996). Parents’ attachment histories and children’s externalizing and internalizing behaviors: Exploring family systems models of linkage. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 53-63.

Cowan, P. A., Cowan, C. P., Pruett, M. K., & Pruett, K. (2019) Fathers’ and mothers’ attachment styles, couple conflict, parenting quality, and children’s behavior problems: an intervention test of mediation. Attachment & Human Development, 21:5, 532-550, https://doi:10.1080/14616734.2019.1582600

Dadds, M.R., & Roth, J.H. (2001). Family processes in the development of anxiety problems. In: M.W. Vasey, & M.R. Dadds (Eds.), The Developmental Psychopathology of Anxiety. New York: Oxford University Press.

Drake, K. L., & Ginsburg, G. S. (2012). Family factors in the development, treatment, and prevention of childhood anxiety disorders. Clinical Child and Family Psychology Review, 15, 144 –162. https://doi.org/10.1007/s10567-011-0109-0

De Lijster, J. N., Dieleman, G. C., Utens, E. M. W. J., Dierckx, B., Wierenga, M., Verhulst, F. C., Legerstee, J. S. (2018) Social and academic functioning in adolescents with anxiety disorders: A systematic review. Journal of Affective Disorders, 230, 108 – 117. https://doi.org/10.1016/j.jad.2018.01.008.

De Lijster, J. M., Dierckx, B., Utens, E. M., Verhulst, F. C., Zieldorff, C., Dieleman, G. C., & Legerstee, J. S. (2017). The Age of Onset of Anxiety Disorders. Canadian journal of psychiatry. Revue canadienne de psychiatrie, 62(4), 237–246. https://doi:10.1177/0706743716640757

Došen, A., Gardner, W.I., Griffiths, D.M., King, R., & Lapointe, A. (2008). Richtlijnen en principes voor de praktijk: Beoordeling, diagnose, behandeling en bijbehorende ondersteuning voor mensen met verstandelijke beperkingen en probleemgedrag. Nederlandse bewerking: Ad van Gennep. Utrecht: Vilans/LKNG. 

Didden, R. (2006). In Perspectief. Gedragsproblemen, psychiatrische stoornissen en lichte verstandelijke beperkingen. Houten, Bohn, Stafleu van Lochum. 

Egger, H.L., Costello, E.J., & Angold, A. (2003). School refusal and psychiatric disorders: A community study. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 42, 797-807.

Eley, T. C., McAdams, T. A., Rijsdijk, F. V., Lichtenstein, P., Narusyte J., Reiss, D., Spotts, E. L., Ganiban, J. M., & Neiderhiser, J. M. (2015). The Intergenerational Transmission of Anxiety: A Children-of-Twins Study. The American Journal of Psychiatry, 172(7), 630-637. https://doi.org/10.1176/appi.ajp.2015.14070818

Ferdinand, R.F., Dieleman, G., Ormel, J., & Verhulst, F.C. (2007). Homotypic Versus Heterotypic Continuity of Anxiety Symptoms in Young Adolescents: Evidence for Distinctions Between DSM-IV Subtypes. Journal of Abnormal Child Psychology, 35, 325–333.

Fisak jr., B., & Grills-Taquechel, A.E. (2007). Parental Modeling, Reinforcement, and Information Transfer: Risk Factors in the Development of Child Anxiety? Clinical Child and Family Psychology, 10, 213-231.

Fliek, L., Roelofs, J., Van Breukelen, G., & Muris, P. (2019). A longitudinal study on the relations among fear-enhancing parenting, cognitive biases, and anxiety symptoms in non-clinical children. Child Psychiatry & Human Development, 50(4), 631-646. https://doi.org/10.1007/s10578-019-00868-7

Ginsburg, G. S., & Schlossberg, M. C. (2002). Family-based treatment of childhood anxiety disorders. International Review of Psychiatry, 14, 143–154. https://dx.doi.org/10.1080/09540260220132662

Gouze, K.R., Hopkins, J., Bryant, F.B. et al. Parenting and Anxiety: Bi-directional Relations in Young Children. J Abnorm Child Psychol, 45, 1169–1180 (2017). https://doi.org/10.1007/s10802-016-0223-z

Graaf, R. de, Have, M. ten, & Dorsselaer, S. van (2010). De psychische gezondheid van de Nederlandse bevolking NEMESIS-2: opzet en eerste resultaten. Utrecht: Trimbos-instituut.

Havik, T., Bru, E., & Ertesvåg, S. K. (2015). Assessing reasons for school non-attendance. Scandinavian journal of educational research, 59(3), 316-336. https://doi.org/10.1080/00313831.2014.904424

Heyne, D., & King, N.J. (2004). Treatment of school refusal. In P.M. Barrett & T.H. Ollendick (Eds.), Handbook of Interventions That Work with Children and Adolescents: Prevention and Treatment (pp. 243–272). Chichester: John Wiley & Sons, Ltd.

Heyne, D., Gren-Landell, M., Melvin, & Gentle-Genitty, C. (2019). Differentiation Between School Attendance Problems: Why and How? Cognitive and Behavioral Practice, 26: 1, 8-34.

Heyne, D., King, N. J., Tonge, B. J., Rollings, S., Young, D., Pritchard, M., Ollendick, T. (2002) Evaluation of Child Therapy and Caregiver Training in the Treatment of School Refusal. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 41(6), 687-695. https://doi.org/10.1097/00004583-200206000-00008

Heyne, D.A., Sauter, F.M., & Maynard, B.R. (2015). Moderators and mediators of treatments for youth with school refusal or truancy. In M. Maric, P.J.M. Prins, & T.H. Ollendick (Eds.), Moderators and mediators of youth treatment outcomes (pp. 230-266). Oxford: Oxford University Press.

Heyne, D., Sauter, F. M., van Widenfelt, B. M., Vermeiren, R., & Westenberg, P. M. (2011). School refusal and anxiety in adolescence: Non-randomized trial of a developmentally-sensitive cognitive behavioral therapy. Journal of Anxiety Disorders, 25, 870-878.

Ingul, J.M., Havik, T., & Heyne, D. (2019). Emerging school refusal: A school-based framework for identifying early signs and risk factors. Cognitive and Behavioral Practice, 26, 46-62.

Ingul, J. M., & Nordahl, H. M. (2013). Anxiety as a risk factor for school absenteeism: What differentiates anxious school-attenders from nonattenders? Annals of General Psychiatry, 12, 25. https://doi.org/10.1186/1744-859X-12-25

Jones, A. M., & Suveg, C. (2015). Flying Under the Radar: School Reluctance in Anxious Youth. School Mental Health, 7, 212–223. https://doi.org/10.1007/s12310-015-9148-x

Jonker, I., Rosmalen, J. & Schoevers, R. (2017). Childhood life events, immune activation and the development of mood and anxiety disorders: the TRAILS study. Translational Psychiatry, 7, 1112.

Kearney, C. A. (2016). Managing school absenteeism at multiple tiers: an evidence-based and practical guide for professionals. Oxford University Press.

Kearney, C. A., & Graczyk, P. (2014). A response to intervention model to promote school attendance and decrease school absenteeism. Child Youth Care Forum, 43, 1–25. https://doi.org/10.1007/s10566-013-9222-1

Lam, L.T., Akshay R., and Lam, M.K. (2019). Attachment problems in childhood and the development of anxiety in adolescents: A systematic review of longitudinal and prospective studies. Mental Health & Prevention, 14 , 100154. https://doi.org/10.1016/j.mhp.2019.02.002.

Last, C.G., & Strauss, C.C. (1990). School refusal in anxiety-disordered children and adolescents. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 29, 31-35.

Layne, A. E., Bernstein, G. A., Egan, E. A., & Kushner, M. G. (2003). Predictors of Treatment Response in Anxious-Depressed Adolescents With School Refusal. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 42(3), 319-326.

Lebowitz, E. R., Leckman, J. F., Silverman, W. K., & Feldman, R. (2016). Cross-generational influences on childhood anxiety disorders: pathways and mechanisms. Journal of Neural Transmission, 123, 1053–1067. https://dx.doi.org/10.1007/s00702-016-1565-y

Legerstee, J. S., Garnefski, N., Verhulst, F. C., Utens, E.M.W.J. (2011). Cognitive coping in anxiety-disordered adolescents. Journal of Adolescence, 34(2), 319-326.

Lindhout, I.E. (2008). Childhood anxiety disorders – a family perspective. Academisch proefschrift, Universiteit van Amsterdam.

Liu, R., Bell, M.A. (2020). Fearful Temperament and the Risk for Child and Adolescent Anxiety: The Role of Attention Biases and Effortful Control. Clin Child Fam Psychol Rev, 23, 205–228 (2020). https://doi-org.proxy.library.uu.nl/10.1007/s10567-019-00306-z

Majdandžić, M., De Vente, W., Colonnesi, C., & Bögels, S. M. (2018). Fathers' challenging parenting behavior predicts less subsequent anxiety symptoms in early childhood. Behaviour Research and Therapy, 109, 18-28.

Majdandžić, M., De Vente, W., Feinberg, M. E., Aktar, E., & Bögels, S. M. (2012). Bidirectional Associations Between Coparenting Relations and Family Member Anxiety: A Review and Conceptual Model. Clinical Child and Family Psychology Review, 15, 28-42. https://doi.org/10.1007/s10567-011-0103-6

Manassis, K., Bradley, S., Goldberg, S., Hood, J., & Swinson, R.P. (1995). Behavioural inhibition, attachment and anxiety in children of mothers with anxiety disorders. Canadian Journal of Psychiatry, 40, 87-92.

Maric, M., Heyne, D., MacKinnon, D., Van Widenfelt, B., & Westenberg, P. (2013). Cognitive Mediation of Cognitive-Behavioural Therapy Outcomes for Anxiety-Based School Refusal. Behavioural and Cognitive Psychotherapy, 41(5), 549-564. https://doi:10.1017/S1352465812000756

McLeod, B. D., Wood, J. J., & Weisz, J. R. (2007). Examining the association between parenting and childhood anxiety: A meta-analysis. Clinical Psychology Review, 27(2), 155-172.

Mcshane, G., Walter, G., & Rey, J. M. (2001). Characteristics of Adolescents with School Refusal. Australian & New Zealand Journal of Psychiatry, 35(6), 822–826. https://doi.org/10.1046/j.1440-1614.2001.00955.x

Melvin, G. A., Dudley, A. L., Gordon, M. S., Klimkeit, E., Gullone, E., Taffe, J., & Tonge, B. J. (2017). Augmenting cognitive behavior therapy for school refusal with fluoxetine: A randomized controlled trial. Child Psychiatry & Human Development, 48, 485-497.

Miloyan, B., Bienvenu, O. J., Brilot, B., & Eaton, W. W. (2018). Adverse life events and the onset of anxiety disorders. Psychiatry Research, 259, 488-492.

Möller, E. L., Nikolić, Majdandžić, M., & Bögels, S. M. (2016). Associations between maternal and parental parenting behaviors, anxiety and its precursors in early childhood: A meta-analyse. Clinical Psychology Review, 45, 17-33. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2016.03.002

Muris, P., van Brakel, A.M.L., Arntz, A. et al. Behavioral Inhibition as a Risk Factor for the Development of Childhood Anxiety Disorders: A Longitudinal Study. J Child Fam Stud, 20, 157–170 (2011).

Muris, P., & Field, P.A. (2008). Distorted cognition and pathological anxiety in children and adolescents. Cognition and emotion, 22, 395-421.

Muris, P., & Field, A.P. (2010). The Role of Verbal Threat Information in the Development of Childhood Fear. “Beware the Jabberwock!”. Clinical Child and Family Psychology Review, 13, 129–150.

Pappa, I., Fedko, I. O., Mileva-Seitz, V. R., Hottenga, J. Bakermans-Kranenburg, M. J., Bartels, M., … Boomsma, D. I. (2015). Single Nucleotide Polymorphism Heritability of Behavior Problems in Childhood: Genome-Wide Complex Trait Analysis. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 54(9), 737-744.

Polanczyk, G., Salum, G. A>, Sugaya, L. S., Caye, A., & Rohde, L. A. (2015). Annual Research Review: A meta-analysis of the worldwide prevalence of mental disorders in children and adolescents. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 56(3).

Prior, M. (2000). Does shy-inhibited temperament un childhood lead to anxiety problems in Adolescence? Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 39, 461-468.

Rapee, R. (2012). Family Factors in the Development and Management of Anxiety Disorders. Clinical Child and Family Psychology Review, 15, 69-80. 10.1007/s10567-011-0106-3.

Raines, E.M., Viana, A.G., Trent, E.S. Woodward, E.C., Candelari, A.E., Zvolensky, M.J., Storch, E.A. (2019). Effortful control, interpretation biases, and child anxiety symptom severity in a sample of children with anxiety disorders. Journal of Anxiety Disorders, 67, 102136. https://doi.org/10.1016/j.janxdis.2019.102136

Scharree, C. (2007) Schoolweigering? Ouders aan de slag! Kind en Adolescent Praktijk, 6, 8-13.

Steinhausen, H.-C., Müller, N., & Metzke, C. W. (2008). Frequency, stability and differentiation of self-reported school fear and truancy in a community sample. Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health, 2(1), 17.

Tick, N.T., & Ende, J. van der, & Verhulst, F.C. (2007). Twenty-year trends in emotional and behavioral problems in Dutch children in a changing society. Acta Pschyciatrica Scandinavia, 116, 473-482.

Trzaskowski, M., Eley, T. C., Davis, O. S., Doherty, S. J., Hanscombe, K. B., Meaburn, E. L., Haworth, C. M., Price, T., & Plomin, R. (2013). First genome-wide association study on anxiety-related behaviours in childhood. PloS one, 8(4), e58676. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0058676

Van der Bruggen, C. O., Stams, G. J. J. M., Bögels, S. M. (2008). Research Review: The relation between child and parent anxiety and parenal control: a meta-analytic review. The Journal of Child Psychology and Psychiatry, 49(12), 1257-1269. https://doi.org/10.1111/j.1469-7610.2008.01898.x

Van der Giessen, D., Colonnesi, C., & Bögels, S. M. (2019). Changes in Rejection and Psychological Control During Parent–Child Interactions Following CBT for Children’s Anxiety Disorder. Journal of Family Psychology, 33(7), 775–787.

Van Steensel, F.J.A., Bögels, S.M. & Perrin, S. Anxiety Disorders in Children and Adolescents with Autistic Spectrum Disorders: A Meta-Analysis. Clin Child Fam Psychol Rev, 14, 302. https://doi-org.proxy.library.uu.nl/10.1007/s10567-011-0097-0

Verhulst, F.C., Ende, J. van der, Ferdinand, R.F., & Kasius, M.C. (1997). De prevalentie van psychiatrische stoornissen bij Nederlandse adolescenten. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 141, 777-781.

Verhulst, F.C. (2006). Leerboek kinder- en jeugdpsychiatrie. Assen: van Gorcum.

Verhulst, F.C. (2003). Kinder- en jeugdpsychiatrie: psychopathologie. Assen: van Gorcum.

Verhulst, F.C. (2001). Continuïteit en discontinuïteit van psychopathologie bij kinderen en adolescenten in de volwassenheid. Tijdschrift voor Psychiatrie, 43, 777-786.

Weeks, Murray, Laura L. Ooi, and Robert J. Coplan (2016). Cognitive biases and the link between shyness and social anxiety in early adolescence. The Journal of Early Adolescence, 36(8), 1095-1117.

White, L. K., Degnan, K. A., Henderson, H. A., Pérez‐Edgar, K., Walker, O. L., Shechner, T., ... & Fox, N. A. (2017). Developmental relations among behavioral inhibition, anxiety, and attention biases to threat and positive information. Child Development, 88(1), 141-155.

Bij het vermoeden van angststoornissen verdient het aanbeveling om in de diagnostiek een combinatie te gebruiken van een (semi-)gestructureerd klinisch-diagnostisch interview (afgenomen bij zowel ouders/verzorgers als bij het kind) en psychometrisch goed onderbouwde vragenlijsten (waar mogelijk een multi-informant benadering de voorkeur heeft: invullen door kinderen, ouders en/of leerkracht). Bij de vragenlijsten kan onderscheid gemaakt worden tussen meer screenende vragenlijsten, vragenlijsten die zich richten op meer specifieke angst-aspecten en vragenlijsten die afgestemd zijn op DSM-classificaties. Bij de keuze van de instrumenten is met name geselecteerd op instrumenten:

• waarvan wetenschappelijk is aangetoond dat zij voldoende onderbouwde psychometrische kwaliteiten hebben;
• die aansluiten bij ‘de beste klinische praktijk’ binnen het vakgebied;
• die aansluiten bij het meest recente DSM-classificatiesysteem;
• waarvan een goede Nederlandse vertaling en goede normgegevens beschikbaar zijn (dan wel binnenkort beschikbaar komen).

Ten aanzien van de voorgestelde instrumenten geldt dat ze in eerste instantie gericht zijn op het in kaart brengen van de aanwezige problematiek. De voorgestelde instrumenten kunnen ook gebruikt worden in het kader van behandelingsevaluaties. Bij het onderzoek van kinderen en adolescenten met angststoornissen moet rekening worden gehouden met comorbiditeit (depressie, schoolweigering, gedragsstoornissen). Voor de gestandaardiseerde meting daarvan verwijzen wij naar de desbetreffende praktijkstandaarden:

• Depressie
• ODD/CD

Wanneer er vermoedens zijn van angst bij een kind kunnen screeningsinstrumenten ingezet worden. Wanneer hieruit blijkt dat een kind hoge mate van angst laat zien en mogelijk een angststoornis heeft, dan is verdere diagnostiek noodzakelijk om de angststoornis vervolgens vast te stellen.

Screening

Voor screening op angststoornissen verdient het aanbeveling om een korte vragenlijst (of subschaal van een vragenlijst) te kiezen. De subschalen van de ASEBA-lijsten (CBSL, YSR, TRS) die betrekking hebben op angst- en stemmingsstoornissen en depressie zijn hiervoor een goede optie. Een voordeel hiervan is dat er ook DSM-schalen en tevens cross-culture normen en vertalingen beschikbaar zijn (voor niet-Nederlandssprekende kinderen/ouders).
Een andere optie zou kunnen zijn om de ouderversie van de SDQ (of SPsy) subscaal ‘emotionele problemen’ te gebruiken. Deze is in Nederland gevalideerd voor de ouderversie voor kinderen van 12-18 jaar (Maurice-Stam et al., 2018).

Screeningsinstrument Strength and Difficulties Questionnaire (SDQ)
De SDQ is een screeningsinstrument voor het signaleren van psychosociale problemen bij kinderen van 4-18 jaar (Goodman, 1997). Het instrument geeft op een relatief snelle wijze een betrouwbare en valide indicatie van de psychische gesteldheid van de cliënt. Meerdere handleidingen zijn verschenen over de betrouwbaarheid en validiteit van het instrument (Theunissen et al. 2019; Theunissen et al. 2016).

De SDQ is internationaal gevalideerd en beschikbaar in 68 verschillende talen op de website https://sdqinfo.org. Hij bestaat uit 5 subschalen, namelijk:

• emotionele symptomen (angst / depressie)
• gedragsproblemen
• hyperactiviteit / aandachtstekort
• problemen met leeftijdgenoten
• prosociaal gedrag

De SDQ/SPsy kan gebruikt worden om psychische stoornissen te signaleren maar ook als onderdeel van een behandelevaluatie. De SDQ/SPsy kan gebruikt worden op het Bureau Jeugdzorg, de jeugd-GGZ en verwante instellingen voor jeugdzorg. De SDQ/SPsy heeft ouderversies voor kinderen van 4-11 jaar, en van 12-18 jaar en een jongerenversie voor 12-18 jaar. Ook is een leerkrachtversie beschikbaar. Er wordt niet alleen naar problemen gevraagd, maar ook naar sterke kanten (prosociaal gedrag). De SDQ/SPsy kan in gemiddeld 10 minuten afgenomen worden, en in gemiddeld 3 minuten worden verwerkt en gescoord. Het verdient aanbeveling de lijst door tenminste twee informanten te laten invullen.

ASEBA-schalen: Youth Self Report (YSR), Child Behaviour Checklist (CBCL) en Teacher Report Form (TRF)
Met de YSR (Youth Self Report) wordt de visie van de jongere zelf in kaart gebracht op het eigen probleemgedrag en de eigen vaardigheden, terwijl de CBCL (Child Behaviour Checklist) de visie van ouders in kaart brengt.

Bij de YSR kunnen op basis van 132 items acht probleemschalen worden berekend: Angstig/Depressief, Teruggetrokken, Lichamelijke Klachten, Sociale Problemen, Denkproblemen, Aandachtsproblemen, Normafwijkend Gedrag en Agressief Gedrag. De eerste drie probleemschalen (Angstig/Depressief, Teruggetrokken, Lichamelijke Klachten) vormen samen de bredere schaal Internaliseren en de laatste twee de schaal Externaliseren. Alle vragen over gedrag opgeteld vormen de schaal Totale Problemen. Een indeling van de vragen over gedrag die nauw aansluit bij het classificatiesysteem van de DSM leidt tot zogenaamde DSM-schalen. Deze zes DSM-schalen zijn: Depressieve problemen, Angstproblemen, Lichamelijk Problemen, Aandachtstekort/Hyperactiviteitsproblemen, Oppositioneel-Opstandige Problemen en Gedragsproblemen.

De vragen in de YSR zijn veelal parallelle items die ook in de CBCL 6-18 gesteld worden, aangevuld met veertien sociaal wenselijke vragen waarop de meeste jongeren positief antwoorden. Jongeren kunnen voor elke vraag aangeven hoe goed een vraag bij hun past in de afgelopen zes maanden volgens dezelfde manier als bij de CBCL/6-18. Er is ook een leerkrachtversie beschikbaar, de Teacher Report Form (www.aseba.nl) (Achenbach, 2008; Verhulst & Van der Ende, 2013).
De vragenlijsten zijn psychometrisch goed onderbouwd en er zijn cross-culturele normen en vele vertalingen voorhanden (voor kinderen en ouders die niet-Nederlandssprekend zijn).

Development and Well-Being Assessment (DAWBA)
De DAWBA is bedoeld om psychopathologie bij kinderen en adolescenten in beeld te brengen. Het bestaat uit een interview voor ouders, een interview voor de jongere en een vragenlijst voor de leerkracht. Deze vragenlijsten kunnen ook via de computer ingevuld worden. Uit eerste onderzoeken blijkt de validiteit uitstekend te zijn. Meer informatie is te vinden op http://dawba.info/a0.html.

De Multidimensional Anxiety Scale (MASC)
De MASC is een screeningsinstrument voor angstproblemen bij kinderen en adolescenten van 8 tot en met 18 jaar. De MASC bestaat uit 39 items verdeeld over vier angstschalen: Fysieke symptomenschaal, Schade vermijdingschaal, Sociale angstschaal en de Separatie-paniekschaal. Deze schalen zijn verder onderverdeeld in een aantal subschalen.

De schaal fysieke symptomen maakt een onderscheid in somatische symptomen en spanningssymptomen. De schade vermijdingschaal bestaat uit: symptomen van perfectionisme en angstige coping symptomen. De sociale angstschaal differentieert tussen angst om voor gek te staan en angst om voor meerdere mensen wat te doen. De separatie-paniekschaal heeft geen subschalen.
Naast een totale angstsscore levert de lijst een indicatie van de mate van zorgvuldigheid waarmee de lijst is ingevuld en een indicatie of aanvullend diagnostisch onderzoek gewenst is omdat het kind lijkt te voldoen aan de criteria van een angststoornis (March, 1997; Utens & Ferdinand, 2000). Uitgebreid normeringsonderzoek en nadere afstemming op de DSM-5 moet nog plaatsvinden.

Diagnostiek

Voor de diagnostiek van angststoornissen verdient het aanbeveling een combinatie te gebruiken van instrumenten. Een (semi-) gestructureerd klinisch diagnostisch interview (ADIS bijvoorbeeld) met minimaal een DSM-gerelateerde vragenlijst (SCARED, SCAS, RCADS of MASC). Voor de diagnostiek is het van belang dat er altijd een interview wordt afgenomen.

Interviews

Anxiety Disorders Interview Schedule (ADIS-C/ADIS-P)
De ADIS-C is een semi-gestructureerd interview dat wordt afgenomen door de diagnosticus. Van dit interview is zowel een kinderversie als een ouderversie beschikbaar. In het interview zijn hoofdstukken opgenomen over alle angststoornissen, inclusief de dwangstoornissen en de posttraumatische stressstoornis. Deze laatste twee stoornissen worden in de DSM-5 echter als aparte stoornissen beschouwd. Daarnaast wordt er uitvoerig aandacht besteed aan schoolweigering, een veel voorkomende complicatie van angststoornissen. Verder zijn er hoofdstukken over affectieve stoornissen, ADHD, de oppositioneel-opstandige gedragsstoornis en de gedragsstoornis. Tenslotte is er een hoofdstuk met screeningsvragen over middelenmisbruik, schizofrenie, selectief mutisme, eetstoornissen en somatoforme stoornissen. Aangeraden wordt om in ieder geval de modules angststoornissen en schoolweigering af te nemen, zowel bij het kind/jeugdige als de ouders. Aan de hand van het interview kunnen volgens de DSM-5 criteria angststoornissen en andere psychische stoornissen geclassificeerd worden.
Meerdere aspecten van angststoornissen worden nagevraagd. In het interview komen zowel ernst, intensiteit, mate van interferentie met het functioneren, controleerbaarheid en mate van vermijding met betrekking tot de stoornissen en symptomen aan de orde waarover de interviewer op basis van de interviews beoordelingen geeft en de uiteindelijk toe te kennen classificaties bepaald. Onderzoek met de DSM-IV versie van de ADIS-C laat over het algemeen bevredigende interbeoordelaar- en test-hertest betrouwbaarheid zien. Voorwaarde hierbij is dat de interviewer over voldoende kennis van DSM-IV en de behandelde stoornissen bezit.
Het interview kan ook gebruik worden om de effecten van behandelingen te evalueren en te zien of angststoornissen zijn verdwenen of in ernst zijn afgenomen (Siebelink & Treffers, 2001). Er is nog geen versie van de ADIS-C of ADIS-P voor de DSM-5 in Nederland beschikbaar.

Mini International Neuropsychiatric Interview for Children and Adolescent (MINI KID)
De MINI KID is een semigestructureerd interview dat, (mits uitgevoerd door een professional), geschikt is om in korte tijd 40-60 min betrouwbare en valide DSM-IV-TR-diagnoses bij kinderen en jeugdigen te stellen (Bauhuis et al., 2013).

K-SADS
De Kiddie-SADS is een semi-gestructureerd interview. De ouders en het kind worden geïnterviewd door een getrainde professional. Als het kind jonger is dan 12 jaar, worden de ouders eerst geïnterviewd. Kinderen boven de 12 jaar worden zelf eerst geïnterviewd. Het interview bestaat uit de volgende onderdelen: een ongestructureerd inleidend interview, een diagnostisch screeningsinterview, een aanvullende supplementen checklist, de juiste diagnostische supplementen (Affectieve stoornissen; Psychotische stoornissen; Angststoornissen; Gedragsstoornissen; Middelenmisbruik en andere stoornissen), een samenvattende checklist voor lifetime diagnoses en de C-GAS (Schaal voor de globale beoordeling van kinderen). Het ongestructureerde inleidende interview neemt ongeveer 10-15 minuten in beslag. Duur van het interview is minstens 2 a 3 uur en kan indien er sprake is van veel pathologie langer duren.

Kid-SCID/SCID-5 Junior
Het Structured Clinical Interview for DSM-IV Childhood Disorders (Kid-SCID en SCID-5 Junior) is een semi-gestructureerd interview voor de classificatie van psychiatrische stoornissen bij kinderen en jongeren. De Kid-SCID is gebaseerd op de SCID-versie voor volwassenen en op verschillende manieren aangepast. Zo zijn specifieke kinderstoornissen, zoals ADHD, ODD en CD, toegevoegd en worden de interviews afgenomen bij zowel de jongeren als hun ouders. De Kid-SCID is gebaseerd op de DSM-IV-criteria. Uit onderzoek blijkt dat Kid-SCID een betrouwbaar en relevant instrument is (Roelofs et al., 2015).

DSM-gerelateerde vragenlijsten

Spence Children’s Anxiety Scale (SCAS) en Revised Child Anxiety and Depression Scale (RCADS)
De SCAS is een zelfrapportage vragenlijst voor kinderen en jongeren van circa 8 t/m 18 jaar. Er is ook een genormeerde ouderversie beschikbaar, de SCAS-p. Deze vragenlijst bestaat uit 44 items die gescoord worden op een schaal van 0 tot en met 3. Naast één totaalscore levert de lijst scores op 6 subschalen: paniek/agorafobie, separatieangst, sociale fobie, gegeneraliseerde angst, dwang en angst voor lichamelijke verwonding. De lijst is consistent met de DSM-IV classificatie van angststoornissen, met een algemene angststoornis waarbinnen de specifieke angststoornissen. Uitgebreid onderzoek naar de Engelstalige versie toonde goede psychometrische eigenschappen aan (Spence, 1998; Spence, Barrett, & Turner, 2003). Voor Nederland zijn de psychometrische kwaliteiten onderzocht door M. Nauta (2005). Zij veronderstelde een goede betrouwbaarheid en validiteit voor zowel de kinder- als de ouderversie ((SCAS-P; Nauta, 2004). Voor meer informatie hierover zie www.scaswebsite.com. Onderzoek naar hoe de schalen op de DSM-5 afgestemd zijn, dient nog plaats te vinden.

De RCADS (Revised Child Anxiety and Depression Scale) is een bewerking van de SCAS. Deze zelfrapportagelijst van 47 items bevat een extra subschaal met symptomen van depressie en bevat extra worry-vragen voor de subschaal gegeneraliseerde angst. De subschaal angst voor lichamelijke verwonding (van de SCAS) wordt weggelaten (Oldehinkel, 2000).

Screen for Child Anxiety Related Emotional Disorders (SCARED-R of SCARED-NL)
De SCARED-NL is een vergelijkbare zelfrapportagelijst (correlatie van .89 met de SCAS). Deze lijst is bedoeld voor kinderen en jongeren in de leeftijd van 8 tot en met 18 jaar en bestaat uit 66 items die worden gescoord op een 0-2 schaal en die zich richten op symptomen van de gegeneraliseerde angststoornis, separatieangststoornis, paniekstoornis, sociale fobie en schoolfobie.
De SCARED-R is na onderzoek bij zowel een klinische als niet-klinische populatie betrouwbaar en valide gebleken. De vragenlijst is ook geschikt voor het in kaart brengen van behandelingseffecten bij kinderen met angststoornissen. Van de lijst is inmiddels ook een, met name wat betreft sociale fobie, uitgebreidere lijst, de SCARED-71. SCARED-NL is de Nederlandse vertaling van SCARED-R. De validiteit en betrouwbaarheid zijn uitgebreid onderzocht (Muris & Steerneman, 2001; Bodden et al., 2009) en ook bevestigd in meta-analyse (Hale, Crocetti, Raaijmakers, & Meeus, 2011). Afstemming op de DSM-5 moet nog plaatsvinden.

De Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5; Muris et al., 2017)
De YAM-5 is een nieuwe zelf- en ouderrapportvragenlijst voor het beoordelen van angststoornis-symptomen bij kinderen en adolescenten in termen van het hedendaagse DSM-5 classificatiesysteem. Deel 1 van de schaal bestaat uit 28 items en meet de belangrijkste angststoornissen waaronder separatieangststoornis, selectief mutisme, sociale fobie, paniekstoornis en gegeneraliseerde angststoornis. Deel 2 bevat 22 items die zich richten op specifieke fobieën en (gezien de overlap met situationele fobieën) agorafobie. Een voorlopig onderzoek van de YAM-5 bij niet-klinische (N = 132) en klinisch verwezen (N = 64) kinderen en adolescenten gaf aan dat de YAM-5 gemakkelijk door jongeren te voltooien was. De psychometrische kwaliteiten lijken veelbelovend: de interne consistentie was goed voor beide delen, evenals voor de meeste subschalen, de ouder-kind overeenkomst leek bevredigend en er was ook bewijs voor de validiteit. Toekomstig onderzoek is nodig om de YAM-5 verder te valdieren.

Algemene vragenlijsten over angst

Zelfbeoordelingsvragenlijst voor kinderen (ZBV-K)
De ZBV-K is een Nederlandstalige bewerking van de State-Trait Anxiety Inventory for Children (STAI-C). De ZBV-K is een meetinstrument bedoeld om angst bij kinderen van 8 tot 15 jaar te meten. Het bestaat uit twee afzonderlijke zelf-beoordelingsvragenlijsten, waarmee twee vormen van angst gemeten kunnen worden: toestandsangst en angstdispositie. De toestandsangstschaal is bedoeld om bij kinderen de mate van angst op een bepaald moment te meten. De angstdispositieschaal is bedoeld om vast te stellen wat de neiging van het kind is om situaties als bedreigend te interpreteren en daar met toestandsangst op te reageren (Bakker, et al., 1989, 2004).

Childhood Anxiety Sensitivity Index (CASI)
De CASI (Childhood Anxiety Sensitivity Index) is een vragenlijst met 18 items die zich richt op de geneigdheid om met vrees te reageren op de lichamelijke, mentale en publiekelijk waarneembare symptomen van angst en die dan als bedreigend of catastrofaal te interpreteren. Onderzoek met zowel de oorspronkelijke Amerikaanse lijst als met de Nederlandse bewerking ervan heeft aangetoond dat de lijst een significante meerwaarde heeft wat betreft het voorspellen van angst en vrees. De Nederlandse versie van de CASI blijkt betrouwbaar en valide te zijn (Silverman et al., 1999; Van Widenfelt et al., 2002).

Vragenlijst voor Angst bij Kinderen (VAK)
Voor het kwantificeren van angst bij kinderen in de leeftijd van 4 tot en met 12 jaar is in 2012 een nieuwe versie gepubliceerd (de VAK 4-12; Oosterlaan & Prins, 2011). Met behulp van deze zelfrapportage-vragenlijst worden door middel van 80 items die situaties en objecten beschrijven die bij kinderen angst kunnen oproepen, systematisch de stimuli in kaart gebracht die geassocieerd zijn met de disfunctionele angst bij het kind. Behalve voor individuele psychodiagnostiek kan de lijst ook worden gebruikt voor het vaststellen van behandelingseffecten en voor wetenschappelijk onderzoek. Er zijn vijf subschalen: falen en kritiek, het onbekende, kleine verwondingen/ kleine dieren, gevaar en dood, angst gerelateerd aan de medische situatie. De totaalscore op de VAK weerspiegelt de algemene geneigdheid van het kind angstig te reageren op een groot aantal situaties en objecten. De prevalentiescore geeft het aantal situaties en objecten aan waarvoor het kind aangeeft "erg bang" te zijn (Vercruysse & Bijttebier, 2000).

Specifieke vragenlijsten over angst

Social Phobia and Anxiety Inventory for Children (SPAI-C)
Een andere vragenlijst, die is gericht op sociale fobie, is de SPAI-C. Deze lijst bevat 26 items en kan worden afgenomen wanneer men bij een kind of jeugdige een sociale fobie vermoedt. Bij een score boven het "afbreekpunt" dient een klinisch interview verder uit te wijzen of er sprake is van een sociale fobie. De lijst richt zich op de somatische, cognitieve en gedragsaspecten van sociale fobie. Voor onderzoek is de lijst beschikbaar, maar duidelijke normdata zijn op dit moment nog niet voorhanden (Beidel et al., 1998; Utens et al., 2000).

Penn State Worry Questionnaire for Children (PSWQ-C)
De PSWQ-C is een vragenlijst van 14 items die zich richt op de neiging tot piekeren. Angst is een centraal kenmerk bij de gegeneraliseerde angststoornis (Boer, 2018). De kinderen beantwoorden de vragen op een vierpuntsschaal (helemaal waar tot helemaal niet waar). Doordat de lijst kort en snel is af te nemen handig in gebruik, maar normdata zijn op dit moment slechts in beperkte mate voorhanden (Siebelink et al., 1998).

Specifieke vragenlijsten over schoolweigering

School Refusal Assessment Scale – Revised (SRAS-R of SRAS-R-NL)
In de diagnostiek bij schoolweigering kan onder andere gebruik worden gemaakt van de Nederlandse bewerking van de School Refusal Assessment Scale – Revised: Vragenlijst Functies van Schoolweigering (SRAS-R-NL). De vragenlijst bestaat uit een vragenlijst voor jongeren en uit een lijst voor ouders. Deze vragenlijst meet de relatieve kracht van vier gehypothetiseerde functies van schoolweigering en spijbelen; 1) Het vermijden van schoolgerelateerde stimuli die negatief affect oproepen. 2) Het vermijden van sociale of evaluatieve situaties op school waar men een afkeer van heeft. 3) Het najagen van aandacht van belangrijke anderen. 4) Het najagen van tastbare versterkers buiten de schoolsetting. Zowel de jeugd- als de ouderversie bestaat uit 24 items, waarbij op een 6-punt Likert schaal, lopend van 0 (nooit) tot 6 (altijd) wordt gescoord.
De Nederlandse versie is geëvalueerd in een onderzoek met 199 jongeren met een leerplichtprobleem en 131 ouders (Heyne et al., 2017). Resultaten ondersteunden het vier-factorenmodel, de interne consistentie van de subschalen en validiteit (gebaseerd op associaties tussen de vier factoren en maatstaven van internaliserend of externaliserend gedrag).

School Non-Attendance Checklist (SNACK)
De SNACK is een screeningsinstrument om soorten verzuim te differentiëren: schoolweigering, spijbelen, schoolontslag en schooluitsluiting. Het bevat items die verzuim beoordelen die vaak als legitiem worden beschouwd (bijvoorbeeld een afspraak met een arts). Deze vragenlijst wordt afgenomen bij ouders en leerkrachten. Het instrument wordt gepresenteerd in het artikel van Heyne en collega’s (2019).

In ontwikkeling

De Selectief Mutisme Vragenlijst
Voor selectief mutisme is een Engelstalig lijst beschikbaar, waarnaar net Nederlands valideringsonderzoek gestart is (De Bascule, 2019).

De Selectief Mutisme Vragenlijst bestaat uit twee schalen (23 items) (Bergman et al., 2008):
a) de symptoomschaal (aanwezigheid en ernst van symptomen): 17 vragen over spreken in bepaalde situaties;
b) de belemmeringschaal: 6 vragen over in hoeverre selectief mutisme een belemmering is voor het kind en gezin.

De vragenlijst kan ingevuld worden door ouders en de leerkracht.

Niet-specifieke instrumenten

Prestatie Motivatie Test voor Kinderen (PMT-K)
De PMT-K is een vragenlijst die prestatiemotivatie en faalangst bij kinderen meet. Deze vragenlijst kan zowel klassikaal als individueel, en zowel met pen en papier als digitaal, afgenomen worden onder supervisie van een psycholoog of pedagoog. De vragenlijst bestaat uit 89 items en bestaat uit de volgende schalen: prestatiemotivatie, negatieve faalangst, positieve faalangst en sociale wenselijkheid. De betrouwbaarheid, begripsvaliditeit en criteriumvaliditeit van dit instrument zijn goed.

Children’s Automatic Thoughts Scale – Negative / Positive (CATS-N/P)
De CATS-N/P is een vragenlijst die negatieve en positieve gedachten van het kind over zichzelf meet. Deze vragenlijst wordt door het kind ingevuld en heeft een tijdsduur van ongeveer 15 minuten. CATS-N/P bevat 50 vragen en bestaat uit de volgende schalen: fysieke bedreiging, sociale bedreiging, persoonlijk falen, vijandigheid en positieve gedachten.

Achenbach, T.M., Becker, A., Döpfner, M., Heiervang, E., Roessner, V., Steinhausen, H.C., et al. (2008). Multicultural assessment of child and adolescent psychopathology with ASEBA and SDQ instruments: research findings, applications, and future directions. Child Psychology and Psychiatry, 49, 251-275.

Bakker, F.C., Wieringen, P.C.W. van, Ploeg, H.M. van der & Spielberger, C.D. (1989). Handleiding bij de zelfbeoordelingsvragenlijst voor kinderen. Amsterdam: Pearson Testpublisher.

Bakker, F. C., Van Wieringen P. C. W., Van der Ploeg, H. M. (2004). Handleiding bij de Zelf-BeoordelingsVragenlijst voor Kinderen. Amsterdam: Pearson.

Bauhuis, O., Jonker, K., Verdellen, C., Reynders, J., & Verbraak, M. (2013). De Introductie Van Een Nederlandstalig Instrument Om Dsm-IV-Tr-Diagnoses Bij Kinderen Te Stellen. Kind & Adolescent Praktijk, 12, 20-26.

Beidel, D.C., Turner, S.M., & Morris, T.L. (1998). SPAI-C. Social Phobia & Anxiety Inventory for Children. Manual. New York: Multi-Health Systems Inc.

Bergman, R.L., Keller, M.L., Piacentini, J., & Bergman, A.J. (2008). The development and psychometric properties of the selective mutism questionnaire. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 37(2), 456-464.

Bodden, D.H.M., Bögels, S.M., & Muris, P. (2009). The diagnostic utility of the Screen for Child Anxiety Related Emotional Disorders-71 (SCARED-71). Behaviour Research and Therapy, 47, 418-425.

Boer, F. (2018). Angst – van monster tot stille kracht. Uitgeverij de Tijdstroom

Goodman, R. (1997). The Strengths and Difficulties Questionnaire: A research note. The Journal of Child Psychology and Psychiatry, 38, 581-586.

De Bascule [Rodrigues, Ensink, de Jonge, Lindauer, Utens]. (2019, 25 februari). Selectief mutisme en behandeling op school. Geraadpleegd van https://www.debascule.com/Over-ons/Nieuws/selectief-mutisme-en-behandeling-op-school (niet meer online)

Hale, W. W., Crocetti, E., Raaijmakers, Q. A. W., & Meeus, W. H. J. (2011). A meta-analysis of the cross-cultural psychometric properties of the Screen for Child Anxiety Related Emotional Disorders (SCARED). The Journal of Child Psychology and Psychiatry, 52 (1), 80-90. https://doi.org/10.1111/j.1469-7610.2010.02285.x

Heyne, D., Gren-Landell, M., Melvin, G., & Gentle-Genitty, C. (2019). Differentiation Between School Attendance Problems: Why and How? Cognitive and Behavioral Practice, 26(1), 8-34.

Heyne, D., Vreeke, L. J., Maric, M., Boelens, D., & van Widenfelt, B. M. (2017). Functional assessment of school attendance problems: An adapted version of the School Refusal Assessment Scale – Revised. Journal of Emotional and Behavioral Disorders, 25, 178–192. https://doi.org/10.1177/1063426616661701

March, J.S. (1997). MASC- The Multidimensional Anxiety Scale for Children. Multi-Health Systems Inc.

Maurice-Stam, H., Haverman, L., Splinter, A., Van Oers, H. A., Schepers, S. A., & Grootenhuis, M. A. (2018). Dutch norms for the Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ) – parent form for children aged 2–18 years. Health and Quality of Life Outcomes, 16, 123.

Muris, P., & Steerneman, P. (2001). The revised version of the Screen for Child Anxiety Related Emotional Disorders (SCARED-R): first evidence for its reliability in a clinical sample. British Journal of Clinical Psychology, 40, 35-44.

Muris, P., Simon, E., Lijphart, H., Bos, A., Hale, W., Schmeitz, K. (2017). The Youth Anxiety Measure for DSM-5 (YAM-5): Development and First Psychometric Evidence of a New Scale for Assessing Anxiety Disorders Symptoms of Children and Adolescents. Child Psychiatry & Human Development, 48(1), 1-17. https://doi.org/10.1007/s10578-016-0648-1

Nauta, M. H., Scholing, A., Rapee, R. M., Abbott, M., Spence, S. H., & Waters, A. (2004). A parent-report measure of children's anxiety: psychometric properties and comparison with child-report in a clinic and normal sample. Behaviour Research and Therapy, 42(7), 813-839. https://doi.org/10.1016/S0005-7967(03)00200-6

Oldehinkel, A.J. (2000). Nederlandse vertaling van de Revised Child Anxiety and Depression Scale (RCADS). [Dutch translation of the Revised Child Anxiety and Depression Scale]. Groningen: Department of Psychiatrie (RUG).

Oosterlaan, J., & Prins, P. J. M. (2011). Vragenlijst voor angst bij kinderen van 4 tot en met 12 jaar. Design, Pearson.

Roelofs, J., Muris, P., Braet, C., Arntz, A., & Beelen, I. (2015). The structured clinical interview for DSM-IV childhood diagnoses (Kid-SCID): First psychometric evaluation in a Dutch sample of clinically referred youths. Child Psychiatry & Human Development, 46(3), 367-375.

Siebelink, B.M., & Treffers, Ph.D.A. (2001). Nederlandse bewerking van het Anxiety Disorder Interview Schedule for DSM-IV: Child version van W.K. Silverman en A.M. Albano. Lisse / Amsterdam: Swets & Zeitlinger.

Siebelink, B.M., Treffers, Ph.D.A., & Widenfelt, B.M. (1998). Nederlandse vertaling van de PSWQ-C (PSWQ-K). Oestgeest: Curium.

Silverman, W.K., Ginsburg, G., & Goedhart, A. W. (1999). Factor structure of the childhood anxiety sensitivity index. Behaviour Research and Therapy, 37(9), 903-917. https://doi.org/10.1016/S0005-7967(98)00189-2

Spence, S. H. (1998) A measure of anxiety symptoms among children. Behaviour Research and Therapy, 36(5), 545-566. https://doi.org/10.1016/S0005-7967(98)00034-5

Spence, S. H., Barrett, P. M., & Turner, C. M. (2003). Psychometric properties of the Spence Children’s Anxiety Scale with young adolescents. Journal of Anxiety Disorder, 17(6), 605-625. https://doi.org/10.1016/S0887-6185(02)00236-0

Theunissen, M.H.C.; Wolff de, M.; Grieken van, A.; Mieloo, C. (2016). Handleiding voor het gebruik van de SDQ binnen de Jeugdgezondheidszorg. Vragenlijst voor het signalering van psychosociale problemen bij 3-17 jarigen. TNO, Leiden.

Theunissen MHC, de Wolff M, Vugteveen J, Timmerman ME, de Bildt A. (2019). Handleiding voor het gebruik van de SDQ bij adolescenten (12-17 jaar) binnen de Jeugdgezondheidszorg. Vragenlijst voor het signaleren van psychosociale problemen. Leiden: TNO.

Utens, E.M.W.J., & Ferdinand, R.F. (2000). Nederlandse vertaling van de MASC (MASC-NL). Rotterdam: AZR-Sophia/Erasmus Universiteit.

Utens, E.M.W.J., Ferdinand, R.F., & Bögels, S.M. (2000). Nederlandse vertaling van de SPAI-C (SPAI-C NL). Rotterdam: AZR-Sophia / Erasmus Universiteit.

Van Widenfelt, B.M., Siebelink, B.M., Goedhart, A.W., & Treffers, Ph.D.A. (2002). The Dutch Childhood Anxiety Sensitivity Index: Psychometric properties and factor structure. Journal of Clinical Child Psychology, 31, 90-100.

Vercruysse, T., & Bijttebier, P. (2000). De Vragenlijst voor Angst bij Kinderen (VAK) doorgelicht. Tijdschrift Klinische Psychologie, 30, 217-220.

Verhulst, F.C., & Van der Ende, J. (2013). Handleiding ASEBA Vragenlijsten voor leeftijden 6 tot en met 18 jaar. Rotterdam: ASEBA Nederland.

Beknopte omschrijving van de problematiek

De validiteit van de angststoornissen als op zich staande stoornissen is (sinds de introductie van de DSM-III in 1980) een onderwerp van discussie. Een belangrijk element hierbij is het gegeven dat de meeste kinderen en jeugdigen met een angststoornis nog één of meer angststoornissen hebben. Vaak hebben kinderen met een angststoornis last van somatische klachten zoals hoofdpijn en buikpijn (JAACAP, 2007).

Bij een angststoornis door alcohol of drugs neemt de angst meestal af wanneer de verslaving wordt behandeld. In het thema Jeugd-ggz voor jongeren met problematisch middelengebruik en/of verslaving is informatie terug te vinden over de behandeling van verslaving.

Plaatsbepaling psychofarmaca

Sommige jongeren reageren niet op cognitieve gedragstherapie. Medicatie wordt soms beschouwd als een aanvullende behandeling. Melvin en Gordon (2019) beoordeelden de combinatie van CGT en antidepressiva op basis van zes gerandomiseerde gecontroleerde onderzoeken, twee open onderzoeken, zes casestudy's en één observationele studie. Ze concludeerden dat er wetenschappelijke ondersteuning is voor gecombineerde CGT en imipramine, maar adviseerden om het gebruik van dit medicijn niet als vanzelfsprekend te zien, vanwege het risico op vervelende bijwerkingen. Er was geen bewijs voor de toegevoegde waarde van het combineren van fluoxetine met CGT bij de behandeling van schoolweigering. Bij gebrek aan dergelijk bewijs geven de auteurs aanbevelingen voor clinici die overwegen om antidepressiva voor te schrijven of te verwijzen naar aanvullende antidepressiva voor schoolweigering.

Het voorschrijven van SSRI’s bij angststoornissen aan kinderen en jeugdigen is vooralsnog 'off label’. Onderzoek toont de effectiviteit van SSRI’s aan. Uit één studie kwamen aanwijzingen naar voren dat combinatietherapie van CGT en medicatie betere resultaten geeft dan monotherapie met CGT of medicatie.

In de RCT (randomized controlled trial) van Walkup en collega’s (2008) is de effectiviteit en veiligheid onderzocht van vier verschillende behandelingsvormen voor kinderen en adolescenten met angststoornissen (leeftijd: 7-17 jaar). In totaal werden 488 kinderen en adolescenten met de primaire diagnose separatie-, gegeneraliseerde angststoornis of sociale fobie (DSM-IV-TR) toegewezen aan een van de vier behandelingsgroepen; namelijk Cognitieve Gedragstherapie (CGT), sertraline, een combinatiebehandling van CGT en sertraline en placebo. De behandelingsrespons werd vastgesteld door middel van de Clinical Global Impression-Improvement scale (CGI-I). Na de behandeling (post-treatment assessment) bleek de behandelingsrespons in de combinatie groep 80,7%, in de CGT-groep 59,7%, in de sertraline groep 54,9% en in de placebogroep 23,7%. De respons was in alle actieve behandelingsgroepen significant hoger dan placebo (p<0.001). De combinatietherapie was superieur ten opzichte van de monotherapieën (p<0.001). De RCT van Beidel en collega’s (2007) onderzochten de effectiviteit van fluoxetine, placebo en Social Effectiveness Therapy for Children (SET-C) bij kinderen en jongeren met een sociale fobie. Het onderzoek includeerde 139 kinderen en adolescenten in de leeftijd 7 tot 17 jaar met de primaire diagnose sociale fobie. Ook kinderen met secundaire comorbiditeit werden geïncludeerd met uitzondering van bipolaire stoornis, psychose, conduct disorder, autisme spectrum stoornissen en mentale retardatie, evenals jongeren met matige tot ernstige depressie. Beidel en collega’s (2007) toonden aan dat zowel medicatie als SET-C effectief is voor de behandeling van sociale fobieën bij kinderen en jongeren. Een behandeling met SET-C leidde in vergelijking tot een behandeling met fluoxetine tot minder sociale stress en ontwijkgedrag en tot een beter algemeen functioneren. Het is onbekend welke kinderen en jongeren met een sociale fobie beter behandeld kunnen worden met medicatie dan met cognitieve gedragstherapie. Beidel en collega’s (2007) bevelen onderzoek aan op dit gebied. Het voorschrijven van SSRI’s bij angststoornissen aan kinderen en jeugdigen is vooralsnog ‘off label’. De NVvP heeft een protocol over off-label voorschrijven van SSRI’s bij kinderen en jeugdigen gepubliceerd. Het artikel van Verbeek, Helfrich & Kalverdijk (2010) met de spelregels bij off-label gebruik van geneesmiddelen in de kinder- en jeugdpsychiatrie is een goede leidraad.

Cognitieve gedragstherapie (CGT) is bij angststoornissen de behandeling van eerste keus. Wanneer CGT geen of onvoldoende effect heeft, kan tijdelijk farmacologische behandeling met een serotonineheropname remmer (SSRI) overwogen worden bij voortzetting van psychosociale behandeling. Het wordt aanbevolen om te starten met een lage dosering en de bijwerkingen te monitoren. (JAACAP, 2007). Benzodiazepine-agonisten dienen bij voorkeur niet gebruikt te worden.

Het voorschrijven van SSRI’s bij angststoornissen aan kinderen en jeugdigen is vooralsnog ‘off label’. In 2011 is een protocol van de NVvP verschenen over het off label voorschrijven van SSRI’s bij kinderen en jongeren). Alleen wanneer het off label middel niet is opgenomen in de richtlijn van de beroepsgroep wordt geadviseerd een verklaring te laten tekenen.

Afgeleid uit Kinder- en Jeugdpsychiatrie (2007) F. Verheij, F.C. Verhulst, R.F. Ferdinand, Van Gorcum, Assen

Effectiviteit

De effectiviteit van SSRI’s worden in verschillende onderzoeken aangetoond. Er is echter nog te weinig wetenschappelijk informatie beschikbaar over de effectiviteit tussen de verschillende middelen om een keuze te maken tussen de SSRI’s. De keuze wordt vaak gebaseerd op bijwerkingenprofiel, duur werkzaamheid en positieve respons op een bepaalde SSRI bij een eerstelijns familielid (JAACAP, 2007). Hieronder wordt een overzicht gegeven van belangrijke onderzoeken naar SSRI’s in de behandeling van angststoornissen.

Rynn (2001) onderzocht de werkzaamheid van sertraline bij kinderen en adolescenten met een gegeneraliseerde angststoornis in een kleinschalig onderzoek. In dit placebogecontroleerde onderzoek bleek dat sertraline effectief en veilig was.

De Research Unit on Pediatric Psychopharmacology (RUPP) Anxiety Study Group deed in 2001 een placebo-gecontroleerde onderzoek naar de werkzaamheid van fluvoxamine bij kinderen en adolescenten met een sociale fobie, een separatieangststoornis en/of gegeneraliseerde angststoornis. In dit onderzoek bleek dat fluvoxamine effectief was bij deze angststoornissen. Echter, 8% van de kinderen (fluvoxamine groep) stopte met de studie als gevolg van de bijwerkingen (sedatie, somatische klachten of hyperactiviteit).

Birmaher (2003) voerde een onderzoek uit naar de werkzaamheid van fluoxetine bij kinderen en adolescenten met een sociale fobie, een separatieangststoornis en/of gegeneraliseerde angststoornis waaruit bleek dat fluoxetine effectief was. De RCT van Beidel en collega’s (2007) rapporteerde ook dat de behandeling met fluoxetine effectief was bij kinderen met sociale fobie ten opzichte van placebo (RR 5.16, 95%CI: 1.23, 21.59).

Wagner en collega’s (2004) onderzocht de werkzaamheid van paroxetine bij sociale fobie bij kinderen en adolescenten. Uit dit placebo-gecontroleerd onderzoek bleek dat paroxetine effectief was.

Twee open extensie-onderzoeken (met fluvoxamine en fluoxetine) suggereren dat het zinvol kan zijn een SSRI ook na de acute fase nog een tijd lang voor te schrijven (RUPP Anxiety Study Group, 2002; Clark, 2005).

De review van Ipser (2009) richtte zich op de medicamenteuze behandeling van kinderen met angststoornissen en is afkomstig van de Cochrane Database of Systematic Reviews. Medicatie door middel van SSRI’s had geen waarneembaar effect op de mate van comorbide depressie bij kinderen met angststoornissen (Ipser, 2009).

De RCT van Rynn (2007) concludeerde dat extended-release venlafaxine een effectieve behandeling is voor kinderen met gegeneraliseerde angststoornis (RR 1.44, 95%, CI: 1.19 – 1.75) (Rynn, 2007; Ipser, 2009). Echter, in deze RCT is het niet duidelijk hoe de randomisatieprocedure en blindering (inclusie, patiënten, behandelaars, beoordelaars) zijn uitgevoerd.

Er is nog geen placebo-gecontroleerd onderzoek verricht bij kinderen en adolescenten met een paniekstoornis. Dit zal onder andere verband houden met de lage prevalentie van deze stoornis bij deze leeftijdsgroep. In de klinische praktijk worden hierbij, als CGT ontoereikend is, ook wel SSRI’s voorgeschreven. Evenmin is placebo-gecontroleerd onderzoek verricht bij kinderen en adolescenten met een enkelvoudige fobie. 

Belangrijke informatie

Veiligheid: Vanaf 2003 is zorg ontstaan over het verhoogd risico op een aantal psychiatrische bijwerkingen zoals suïcidaliteit, automutilatie en vijandigheid. Het is aannemelijk dat deze discussie ook voor kinderen met andere internaliserende stoornissen dan depressie gevoerd moet worden. Wel is belangrijk om te vermelden dat de waarschuwing betreffende SSRI’s is gebaseerd op onderzoeken uitgevoerd bij kinderen met als primaire diagnose depressie en dus niet bij angststoornissen (JAACAP, 2007). De fabrikant raadt af paroxetine en venlafaxine voor te schrijven bij kinderen.

Bijwerkingen: Het kan moeilijk zijn om de bijwerkingen te onderscheiden van de symptomen van de behandelde stoornis, bijvoorbeeld in geval van nervositeit bij een angstige adolescent. Voor het verminderen van onttrekkingsverschijnselen, wordt aangeraden de medicatie “uit te sluipen” bij het staken van een SSRI.

Toepasbaarheid: Systematisch onderzoek naar de werkzaamheid van SSRI’s bij kinderen en adolescenten met angststoornissen met comorbiditeit is nog niet verricht. Over de veiligheid en werkzaamheid van SSRI’s bij kinderen die jonger zijn dan zes jaar zijn geen gegevens beschikbaar.

Effectiviteit

Onder overige middelen vallen benzodiazepine-agonisten, buspiron en tricyclische antidepressiva (TCA’s). Naar de werkzaamheid van benzodiazepine-agonisten is geen dubbelblind gerandomiseerde onderzoek verricht. De werkzaamheid van buspiron is uitsluitend in open onderzoeken onderzocht. Ook voor TCA’s is niet voldoende bewijs over de werkzaamheid bij angststoornissen. Mede op grond van het ongunstige bijwerkingenprofiel dienen TCA’s niet voorgeschreven te worden bij kinderen en jeugdigen met angststoornissen. 

Onderzoek TCA's bij angststoornissen

Bernstein (2000) onderzocht 63 schoolweigeraars in de adolescentie bij wie sprake was van een angststoornis en depressie. Bij deze groep werd de werkzaamheid van een combinatie van CGT met imipramine vergeleken met CGT met placebo. Bij de groep die CGT/imipramine aangeboden kreeg, nam de aanwezigheid op school significant toe, bij de CGT met placebogroep niet. Bij follow-up van een deel van de onderzoeksgroep een jaar later, bleken de groepen niet te verschillen ten aanzien van het voorkomen van angststoornissen en depressieve stoornissen (Bernstein, 2001). Er worden geen gegevens vermeld over schoolbezoek ten tijde van de follow-up. Dit onderzoek biedt om meerdere redenen onvoldoende evidentie van de werkzaamheid van TCA’s in geval van angststoornissen. Een reden is dat het gaat om een groep adolescenten met een comorbide angststoornis en stemmingsstoornis. Een andere reden is dat in feite de werkzaamheid van een TCA met CGT wordt onderzocht.

Beidel, D.C., Turner, S.M., Sallee, F.R., Ammerman, R.T., Crosby, L.A., & Pathak, S. (2007). SET-C versus fluoxetine in the treatment of childhood social phobia. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 46,1622-1632.

Bernstein, G.A., Borchardt, C.M., Perwien, A.R., Crosby, R.D., Kushner, M.G., Thuras, P.D., e.a. (2000). Imipramine plus cognitive-behavioral therapy in the treatment of school refusal. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 39, 276-383.

Bernstein, G.A., Hektner, J.L., Borchardt, C.M., & McMillan, M.H. (2001). Treatment of school refusal: one-year follow up. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 40, 206-213.

Birmaher, B., Axelson, D.A., Monk, K., Kalas, C., Clark, D.B., Ehmann, M., e.a. (2003). Fluoxetine for the treatment of childhood anxiety disorders. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 42,415-23.

Clark, D. B., Birmaher, B., Axelson, D., Monk, K., Kalas, C., Ehmann, M., Bridge, J., … Brent, D. (2005). Fluoxetine for the Treatment of Childhood Anxiety Disorders: Open-Label, Long-Term Extension to a Controlled Trial. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 44 (12), 1263-1270.

Ipser, J.C., Stein, D.J., Hawkridge, S., & Hoppe, L. (2009). Pharmacotherapy for anxiety disorders in children and adolescents. Cochrane Database of Systematic Reviews, 3, CD005170.

Research Unit on Pediatric Psychopharmacology Anxiety Study Group. (2001). Fluvoxamine for the treatment of anxiety disorders in children and adolescents. New England Journal of Medicine, 344,1279-1285.

Research Unit on Pediatric Psychopharmacology Anxiety Study Group. (2002). Treatment of pediatric anxiety disorders: an open-label extension of the Research Units on Pediatric Psychopharmacology anxiety study. Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology, 12, 175-188.

Rynn, M.A., Riddle, M.A., Yeung, P.P., & Kunz, N.R. (2007). Efficacy and safety of extended-release venlafaxine in the treatment of generalized anxiety disorder in children and adolescents: two placebo-controlled trials. American Journal of Psychiatry, 164, 290-300.

Rynn, M.A., Siqueland, L., & Rickles, K. (2001). Placebo-controlled trial of sertraline in the treatment of children with generalized anxiety disorder. American Journal of Psychiatry, 158, 2008-2014.

Verbeek, E.J., Helfrich, E., & Kalverdijk, L.J. (2010). Off-label gebruik van geneesmiddelen in de kinder- en jeugdpsychiatrie. Psyfar, 4,12 -19.

Wagner, K.D., Berard, R., Stein, M.D., Wetherhold, E., Carpenter, D.J., Perera, P., e.a. (2004). A multicenter, randomized, double-blind, placebo-controlled trial of paroxetine in children and adolescents with social anxiety disorder. Archives of General Psychiatry, 61,1153-1162.

Walkup, J.T., Albano, A.M., Piacentini, J., Birmaher, B., Compton, S.N., Sherrill J.T., e.a. (2008). Cognitive behavioral therapy, sertraline, or a combination in childhood anxiety. New England Journal of Medicine, 359, 2753-2766.

De hoofdstukken Beschrijving, Diagnose en Behandeling zijn in 2021 geactualiseerd met behulp van de expertgroep:

• Gwen Dieleman, kinder- en jeugdpsychiater, Erasmus MC
• Daniëlle van der Giessen, Universitair Docent Pedagogische Wetenschappen, Universiteit van Amsterdam.
• Else de Haan, emeritus hoogleraar Cognitieve Gedragstherapie, AMC
• David Heyne, associate professor Ontwikkeling en Onderwijspsychologie, Rijksuniversiteit Leiden
• Frank Jonkman, GGZ Oost-Brabant
• Jeroen Legerstee, postdoctoral researcher, child psychologist, Erasmus MC
• Lisbeth Utens, bijzonder hoogleraar Cognitieve Gedragstherapie AMC
• Ervaringsdeskundige, Ervaringsraad Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie

De expertgroep in 2011 bestond uit:

• Max Güldner, klinisch psycholoog en psychotherapeut, De Bascule
• Else de Haan, bijzonder hoogleraar Cognitieve Gedragstherapie, AMC; Psycholoog en psychotherapeut, De Bascule
• David Heyne, associate professor Ontwikkeling en Onderwijspsychologie, Rijksuniversiteit Leiden
• Josine van Hamersveld, directeur Angst, Dwang, Fobie Stichting
• Erwin Kluwer, gezondheidspsycholoog, De Jutters
• Ingeborg Lindhout, kinder- en jeugdpsychiater, chef de clinique van jeugdafdeling voor opname en observatie, Triversum
• Maaike Nauta, gedragstherapeut, gz-psycholoog, Accare
• Nicole van Remortele, klinisch psycholoog, GGZ Breburg

Naast de bovengenoemde experts en ervaringsdeskundige, gaat onze dank uit naar allen die hebben bijgedragen door het maken van waardevolle opmerkingen, het geven van interviews:

• Susan Bögels, hoogleraar orthopedagogiek, Universiteit van Amsterdam

De expertgroep in 2006 bestond uit:

• Frits Boer, kinder- en jeugdpsychiater, emeritus hoogleraar kinder- en jeugdpsychiatrie, AMC
• Sophie Borst, klinisch psycholoog, Curium-LUMC
• Catrien Reichart, kinder- en jeugdpsychiater, Curium-LUMC
• Marike Serra, senior adviseur, Accare; University Centre for Child and Adolescent Psychiatry
• Bart Siebelink, kinder- en jeugdpsycholoog, Curium-LUMC
• Flip Treffers, emeritus-hoogleraar kinder- en jeugdpscyhiatrie, LUMC; voormalig medisch directeur Curium-LUMC